Zombie kapitalisme
Door Michel Tilanus
Dat merk je bijvoorbeeld heel sterk bij de cruciale rol van de financiële instellingen in het kapitalisme en de groei van het ‘fictieve kapitaal’. Harman brengt hier Marx tot leven op een manier, dat je denkt dat die over de huidige crisis schreef. En wanneer hij uiteindelijk na de Grote Depressie van de jaren dertig en de lange boom van na de Tweede Wereldoorlog de huidige tijd behandelt, bouwen de conclusies voort op de in het voorafgaande ontwikkelde theorie:
‘Vandaag de dag zijn de nationale economieën dusdanig met elkaar verweven, dat elke serieuze keuze voor staatskapitalistische oplossingen enorme verstoringen teweeg zou brengen in het systeem als geheel. Maar achterover leunen en reusachtige firma’s failliet laten gaan in de hoop dat crises zichzelf oplossen, wat door de volgelingen van Hayek wordt gepropageerd, zou nog schadelijker zijn. De twee langetermijntendensen waarop Marx gewezen heeft – die van de dalende winstvoet en die van de concentratie en centralisatie van kapitaal – vormen tezamen een valstrik voor het systeem. De pogingen van kapitalen en hun moederstaten om zich daaruit los te werken, kunnen alleen hun onderlinge spanningen maar vergroten – en het leed dat ze veroorzaken bij degenen, op wier arbeid ze zijn gestoeld.’
Al evenzeer in navolging van Marx ontwikkelt Harman de theorie steeds als kritiek op de gangbare opvattingen in iedere periode die behandeld wordt. Zo worden alle redeneringen weerlegd, waarin elke crisis wordt geweten aan steeds weer een andere speciale omstandigheid. De gecombineerde economische crisis, klimaatcrisis en voedselcrisis van vandaag is niets anders dan het resultaat van het kapitalisme zelf, dat als een zombie functioneert en ook niet anders functioneren kán. Hiermee wordt ieder geloof in een gereguleerde of ‘groene’ uitweg van tafel geveegd: zolang het kapitalisme is, zijn diepere crises en geopolitieke conflicten het onvermijdelijke gevolg.
Zoals de geschiedenis van het kapitalisme niet stil is blijven staan sinds de tijd van Marx, zo geldt dat ook voor de theorie. Vele discussies binnen de marxistische traditie krijgen in het boek een plek. De posities die Harman zelf inneemt, zoals de draai naar staatskapitalisme en de permanente bewapeningseconomie in het midden van de vorige eeuw, worden toegankelijk en uitgebreid uiteengezet en ook de ontwikkeling ervan, deels voortbouwend op Bukharin, kan enigszins worden getraceerd. Dat dit zíjn boek is en geen encyclopedie, rechtvaardigt mijn inziens echter niet de nogal terloopse wijze waarop Harman soms met zijn critici omgaat, met voorbijgaan aan de kern van de kritiek.
Dit neemt niet weg dat diverse actuele discussies, zoals over het permanente onvermogen van het systeem om de daling van de winstvoet tegen te gaan, veel duidelijker worden door lezing van dit boek. Harman is ongeëvenaard scherp als het gaat om de politieke implicaties ervan en hamert erop, dat wie zich met de theorie bezighoudt, zich ook moet inschakelen in de opbouw van het verzet.
Zombie Capitalism is te bestellen bij LeesLinks.