Zijn Wilders en de PVV fascistisch? En hoe bestrijden we hun opkomst?
Rob Riemen:
In november 2010 verscheen mijn pamflet, waarin ik zeg dat Wilders een fascist is. Ik was verbaasd door de publieke reactie, ik heb niet één positieve recensie gekregen. Maar tegelijkertijd zijn er nu 25.000 exemplaren van verkocht. Van de meer dan 1000 reacties van lezers was bijna 95 procent positief. Het boekje is nu uit in Kroatië en Frankrijk, en gaat verschijnen in Portugal. Er is blijkbaar in Nederland een kleine academische en politieke elite, die van mening is dat je dit soort dingen niet mag zeggen, maar zij zijn niet representatief voor het grotere publiek in binnen- en buitenland.
Ik snap de overspannen reactie niet op mijn stelling. We zijn gewaarschuwd, na de Tweede Wereldoorlog. Zowel door Albert Camus als Thomas Mann, die in 1947 zeiden: ‘Europa, let op. Die oorlog is wel voorbij, maar dat fascisme is niet voorbij.’ Het is een ontaarding, het is een bacil, zoals Camus uitlegt in De pest. In de jaren ’90 zei de Italiaanse cineast Federico Fellini hetzelfde. Hij schrijft in een van zijn memoires: ‘Ik heb het gezien en weet u wat de wortel ervan is? Dat is de ontstellende domheid in onszelf, en als onze gefrustreerde kant politieke uiting gaat krijgen, ben je één of twee stappen verwijderd van fascisme.’
Ik ben zo’n beetje doodgeslagen door mijn critici omdat ik niet met een definitie kom. Maar het menselijke bestaan en de menselijke omgeving laten zich per definitie niet in definities vangen. Er is geen definitie van rechtvaardigheid, van vriendschap, enzovoorts. Daarvoor heb je literatuur nodig, poëzie nodig, filosofie.
Toen dacht ik: wat is er in godsnaam met die universiteiten aan de hand? Als het gaat om Wilders, of je het nu populisme of fascisme noemt, hoor je ze niet. Ik hoor geen politicologen, geen historici, geen filosofen. Alsof ze murw geslagen zijn, de krant niet lezen, niet in de maatschappij geïnteresseerd zijn – vanuit de universiteiten gebeurt helemaal niks.
Robert Paxton, die het briljante boek The Anatomy of Fascism schreef, is een 85-jarige historicus in Amerika, die zijn hele leven lang het fascisme bestudeerde. Hij komt tot dezelfde conclusie: je moet zelfs niet proberen het te definiëren, want dan mis je het als het zich voordoet. Ze gaan niet meer in zwarte pakjes lopen, gekke gebaren meer maken en hakenkruisen dragen.
De karakteristieken zullen wel hetzelfde zijn. Er zal altijd een charismatische leider zijn, de charismatische leider zal altijd een populist zijn, ze zullen altijd met een zondebok werken – dat doet meneer Wilders – ze zullen altijd de politiek van ressentiment betrachten, en ze zullen werkelijk geen enkel positief idee hebben.
Kenmerk van het fascisme is dat het nul komma nul positieve ideeën heeft. En meneer Wilders heeft ook helemaal geen ideeën, daar heeft hij meneer Bosma voor. Die is gespecialiseerd in het verspreiden van leugens, want dat is ook een kenmerk van fascisme: de techniek van de leugen.
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Maina van der Zwan:
Allereerst complimenten voor Rob Riemen. Hij doorbreekt het taboe, noemt Wilders een fascist, krijgt vervolgens van alles over zich heen, maar houdt zijn rug recht. Dat is lef, en dat is wat we nodig hebben in deze tijd.
Ja, het gevaar van een opkomend extreem-rechts in Europa is heel reëel: Jobbik in Hongarije vormt paramilitaire knokploegen; de Ware Finnen zijn de derde partij; de Lega Nord in Italië won de regionale verkiezingen in 2010; het Front National, met een nazi-kader, krijgt 12 tot 18 procent van de stemmen; de gewelddadige English Defence League (EDL) in Engeland, enzovoorts.
Die bewegingen leren van elkaar, beïnvloeden elkaar en hebben veel gemeen, zoals Rob Riemen aangaf: fel antilinks, zondebokpolitiek, antidemocratisch, afzetten tegen het establishment, autoritair, extreme vorm van neoliberalisme, identificatie met de ‘War on Terror’. Dat kenmerkt de PVV, en andere stromingen in Europa.
Maar niet alles dat autoritair of rechts-populistisch is, is fascistisch. Fascisme is een militante massabeweging, geworteld in de middenklasse, die in tijden van extreme crisis kan worden gebruikt om elke vorm van verzet van onderaf met grof geweld te breken, buiten de democratische kaders om. Dat deden de NSDAP en Mussolini, en daarom zijn ze omarmd door het establishment.
Dat element is afwezig bij de PVV en andere puur electorale radicaal-rechtse projecten: een daadwerkelijke beweging of pogingen om die te creëren. Je ziet wel kiemen ervan. Maar ze houden het meer aan de grond organiseren juist tegen. Er was één keer een demonstratie voor Wilders: de helft van de nazi’s in Nederland was daar – dat is waar Wilders bang voor is. Wilders is een machtspoliticus. Als hij puur door electorale politiek aan de macht kan komen, heeft hij die beweging aan de onderkant niet nodig, die hem zou kunnen ontmaskeren.
Vervolgens de vraag over de voedingsbodem. Als je zegt: het is onderdeel van de moderne maatschappij, van de massademocratie, verklaart dat niet zoveel. Ja, fascisme is een modern fenomeen, maar waarom komen juist de afgelopen jaren in Europa zo sterk dit soort formaties op? Waarom stemmen mensen PVV? Hier is meer precisie nodig.
Ik denk dat het ten eerste gaat om een anti-establishment sentiment: woede over het graaiende tuig, de draaiers in Den Haag – een proteststem. Gevestigde partijen hebben ons decennia na decennia verraden met beloften doen en tegelijk te privatiseren, mensen harder laten werken, onzekerheid creëren over onze levens. Dat voedt verbittering.
[/caption]Ten tweede is er het racisme. De weg daarvoor is bereid door vrijwel het gehele establishment, van media tot partijen. Vrijwel allemaal gaven ze de schuld van wat er misgaat in de maatschappij aan een zondebok – vluchtelingen, buitenlanders en recentelijk in het bijzonder moslims. Soms gebeurt dat plat en direct, soms met een intellectueel vernis zoals bij Bolkestein en Scheffer.
Nog een factor in de snelle opkomst van de PVV is de zwakte van links om zelf uitdrukking te geven aan de terechte woede tegen het establishment en tegelijkertijd het racisme te bestrijden. Dat heeft Wilders de ruimte gegeven. Wat dat betreft is de PvdA onderdeel van het probleem. De SP is sterk op sociaal-economische thema’s maar countert nauwelijks het racisme dat wordt gebruikt om mensen tegen elkaar uit te spelen.
Daarom moeten we het beest bij de naam noemen. Islamofobie is het nieuwe racisme. Dat zou links erin moeten hameren, in plaats dat het een vorm van religiekritiek zou zijn. En dat moet niet bij woorden blijven, we moeten ook actie voeren.
De enige plek in Europa waar extreem-rechts niet is doorgebroken is Groot-Brittannië, en dat komt omdat delen van links daar een sterkere traditie van antiracisme en antifascisme hebben, toegewijd zijn aan tegenmobilisaties. Waar er racisme is, zijn er ook tegencampagnes. Dat is ook hier nodig.
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Rob Riemen:
Het meest effectieve wapen om Wilders te bestrijden, is het benoemen, zeggen: dit is fascisme, zodat je een situatie kan creëren dat onze minister-president waar hij ook is, Brussel, Washington, Londen, Berlijn, daarop wordt aangesproken. Dat Merkel, Sarkozy, en Obama tegen hem zeggen: kan jij alleen maar regeren dankzij een fascistische club? Naming and shaming, zodat hij niet meer in de spiegel kan kijken.
Wilders heeft een massabeweging en die militante typjes niet nodig, hij zit al in het centrum van de macht, hij regeert de regering. In dit land heerst een cultuur van angst, met name bij de media. Mensen bij de publieke omroepen weten dat ze op de zwarte lijst staan bij Wilders omdat ze dingen over hem hebben gezegd waar hij niet van houdt. Op grond van het boekje en mijn lezing bij Lowlands, wil de PVV de subsidie van het Nexus Instituut stoppen. Het is pure intimidatie die die lui consequent constant toepassen.
De hardcore-aanhangers van meneer Wilders zijn niet Henk en Ingrid. De hardcore aanhangers zijn hoogleraren, advocaten, bankiers, pensioenfondsbeheerders. Mijn vader zat op de vakbondsschool, mijn moeder zat ook in het vakbondswerk. Dat arbeidersmilieu waaruit ik kom, en nog heel veel arbeiders die ik ken, zouden nooit, maar dan ook nooit, PVV stemmen. Die mensen hebben een enorm sterk normen- en waardenbesef: wat je wel en niet doet, hoe je met je medemensen omgaat. De voedingsbodem van Wilders zit hem dus ook niet enkel en alleen maar in materiële aspecten.
Hoe heeft het zover kunnen komen, en hoe is het verraad van de elites mogelijk? We zijn terechtgekomen in een volkomen kitschmaatschappij: het hele idee dat altijd alles leuk, lekker en hip moet zijn. En op het moment dat het dat niet meer is, dan stop je met je relatie, je vriendschap, school, studie, wat dan ook.
We denken dat een identiteit iets is wat je kunt kopen. Als ik namelijk dat ene ding heb, dat horloge, of wat dan ook – dan ben ik iemand. We vergeten dat een identiteit altijd gerelateerd is aan wie je bént. Ook zijn we bevangen geraakt door het idee dat altijd alles nuttig moet zijn. We zijn op een hele verkeerde manier bezig, en dat heeft alles te maken met dat we een nihilistische maatschappij zijn. We leven in een maatschappij die een aantal fundamentele geestelijke, morele waarden, het hele idee van menselijke waardigheid heeft opgegeven.
Alles moet nuttig zijn, en de boosheid over mijn boekje is niet omdat ik zeg dat Wilders een fascist is, maar omdat ik zeg: wij hebben Wilders te danken aan het verraad en de corrumpering van de elites: op onderwijsniveau, in de media, de politiek, de zakenwereld. En laten we de intellectuelen niet vergeten.
In de prachtige opera van Mozart, die Zauberflöte, wordt ergens gezegd: ‘Het is een prins!’ en dan zegt iemand anders: ‘Het is meer dan een prins, het is een mens’. Dit is een briljante samenvatting van het Europese humanisme, dat onze ware identiteit nooit schuilt in datgene wat ons onderscheidt, maar wat wij met elkaar delen.
Wat we meer dan ooit nodig hebben is het bewustzijn dat het niet gaat om geld en materiële dingen, maar om fundamentele geestelijke waarden. Als dat weer ontstaat, het besef dat we mens zijn en dat het er niet toe doet hoe je eruit ziet en wat je gelooft, dan is meneer Wilders binnen de kortste keren onschadelijk.
_ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _ _
Maina van der Zwan:
Natuurlijk doen geestelijke waarden er toe, maar dat is niet het hele verhaal, noch wat betreft de oorzaak, noch de oplossing. Ideeën komen ergens vandaan. Dat is niet zozeer domheid of een kitschmaatschappij, maar vervreemding, die materiële wortels heeft. Mensen hebben minder controle over hun eigen leven en zijn daarom vatbaarder voor zondebokpolitiek.
In de media, van Opsporing Verzocht tot De Telegraaf, wordt een hetze gevoerd tegen mensen van buitenlandse afkomst. Waar de onzekerheid groot is, en weinig tastbare alternatieven zijn, slaat dat aan. Dat geldt voor volwassenen, maar ook jongeren onder wie de PVV nu populair is. Zij hebben het gevoel: ik heb geen toekomst. Sociaal-economische zekerheden zijn weggeslagen, werkdruk toegenomen, banen op de tocht, minder bescherming. Dat lossen we niet op met een moreel appel.
Daarom doet de analyse ertoe. Hoe we de opkomst verklaren, is bepalend voor de strategie. Als de analyse een gebrek aan beschaving is, zou de oplossing een beschavingsoffensief zijn. Maar als er een maatschappelijke voedingsbodem voor radicaal-rechtse ideeën is, moet dáár wat aan gebeuren. In die zin ben ik voor een beschavingsoffensief: maar materieel, in plaats van moreel.
We moeten een andere beschaving stichten, waar mensen controle krijgen over hoe ze in hun behoeften voorzien. Ik ben voor een radicale uitbreiding van democratie. In Egypte zien we hoe massa’s in een jaar tijd voor elkaar krijgen wat dertig jaar lang als onmogelijk werd beschouwd. De strijd voor lotsverbetering verandert mensen.
Bij de HTM in Den Haag stemde een groot deel van de buschauffeurs PVV. Vervolgens stemt de PVV – vanwege hun neoliberale politiek – voor het verzelfstandigen van het vervoersbedrijf, wat direct tegen de belangen is van buschauffeurs en reizigers. Die voerden vervolgens actie tegen de PVV: ‘PVV, Partij van Verraad’.
Ook de schoonmakers zijn een mooi voorbeeld, een heel multiculturele sector. In hun staking van 2010, waren er blanke schoonmakers die eerst PVV stemden en later beseften: als we niet schouder aan schouder met onze gekleurde collega’s staan, dan winnen we het gewoon niet. Strijd creëert solidariteit, strijd creëert hoop en dat kan politieke bewegingen snel veranderen. Wat dat betreft is de situatie vloeibaar.
De politieke constellatie in Europa lijkt wel een snelkookpan. De crisis verdiept, ondanks duizenden miljarden noodhulp, de elite weet het niet meer, ligt met zichzelf overhoop, en dat is een tijd waarin radicalere alternatieven kunnen opkomen, zowel aan de rechterkant als aan de linkerkant. Ik ben optimistisch over wat er mogelijk is, op voorwaarde dat we leren van het verleden én die lessen in de praktijk brengen.
De tegenstanders van Wilders zouden zich moeten verenigen, om een wig te drijven tussen de harde kern van de PVV die we echt niet gaan overtuigen, en een enorme achterban die illusies daarin heeft. We moeten Wilders genadeloos ontmaskeren als iemand die zijn achterban verraadt, die zegt dat hij aan de ene kant een sociaal gezicht heeft en opkomt voor het volk, maar medeverantwoordelijk is voor bezuinigingen, meer repressie, beperkingen van democratie, en het afschaffen van delen van de grondwet. Wat dat betreft ben ik voor naming and shaming.
Tegelijk moeten we de sociaal-economische voedingsbodem bestrijden. Een strijd voor banen, tegen bezuinigingen, tegen de miljarden die naar de bankiers gaan. We kunnen de ideologische strijd aangaan, en tegelijk een beweging van hoop en solidariteit helpen smeden, op de straat, de werkvloeren, en de scholen. Zo kunnen we Wilders onschadelijk maken.
___________________________________________________________________________________________________________________________________
Rob Riemen is cultuurfilosoof en sinds 1994 directeur van het Nexus Instituut. Hij publiceerde Adel van de geest (2009), een pleidooi voor humanisme, en De eeuwige terugkeer van het fascisme (2010). Daarin, net als op het Lowlands festival in augustus 2011, zegt Riemen onomwonden dat Wilders een fascist is. Daarover stelde de PVV Kamervragen, en critici vielen over hem heen, onder wie de VVD’er Bolkestein. Een aantal ingekorte citaten:
‘Geert Wilders en zijn beweging zijn het prototype van het hedendaags fascisme. En daarmee zijn zij niets anders dan de logische politieke consequentie van een maatschappij waar wij allen verantwoordelijk voor zijn. Dit hedendaags fascisme is opnieuw het gevolg van politieke partijen die hun eigen gedachtengoed verloochenen, intellectuelen die een gemakzuchtig nihilisme cultiveren, universiteiten die deze naam niet waardig zijn, de geldzucht van de zakenwereld en de massamedia die liever de buikspreker van dan een kritische spiegel voor het volk zijn. Dit zijn de gecorrumpeerde elites die de geestelijke leegte cultiveren waarin het fascisme weer groot kan worden.’
‘Massamaatschappij is de benaming die Ortega y Gasset in 1930 geeft aan de maatschappij die zich overal in Europa manifesteert. Technologische vooruitgang biedt onder meer grotere bewegingsvrijheid, de media verbreden de blik op de wereld en het politiek bestuur wordt steeds democratischer. Europa staat op de drempel van een vrije samenleving waarin grenzen kunnen worden geslecht, de individuele vrijheid gerespecteerd, eigen verantwoordelijkheid geïmpliceerd en geestelijke waarden die het beschavingsideaal schragen, worden gecultiveerd.
Maar deze historische kans wordt afgewezen door een nieuw type mens: de massamens. De term verwijst naar een gebrek aan geest … (Dit is) een directe bedreiging van de waarden en idealen van de liberale democratie en het Europees humanisme. De massamens wil niet geconfronteerd, laat staan belast worden met geestelijke waarden. Alles is geoorloofd, want beperkingen zijn er niet.
Luisteren, zijn mening kritisch toetsen, rekening houden met anderen, zijn evenmin noodzakelijk. Dit alles versterkt zijn gevoel van macht, zijn zucht tot heersen. Alleen hij en zijn soortgenoten tellen, de rest dient zich aan te passen. Hij kent slechte één taal: geweld. Wanneer deze massa gaat regeren, wanneer de democratie een massademocratie is geworden, dan zal de democratie ophouden te bestaan.’
‘Pas wanneer wij de liefde voor het leven zullen terugvinden en ons leven weer willen wijden aan al wat waarlijk leven geeft – waarheid, goedheid, schoonheid, vriendschap, rechtvaardigheid, compassie en wijsheid – alleen dan, en niet eerder, zullen we resistent worden tegen de dodelijke bacil die fascisme heet.’
Uit: De eeuwige terugkeer van het fascisme
___________________________________________________________________________________________________________________________________
Maina van der Zwan is landelijk coördinator van de IS. Hij is onder meer auteur van ‘Wilders en de opkomst van radicaal-rechts in Europa’ (2011), dat in het Engels verscheen in het International Socialism Journal. In 2008 werd hij gearresteerd vanwege het verspreiden van een poster met de tekst ‘Wilders – Extremist’. Een aantal ingekorte citaten:
‘De motivatie om PVV te stemmen is net zo goed racistisch als een algemene uiting van protest tegen de gevestigde partijen. Wanneer mensen de kans kregen om hun redenen in eigen woorden weer te geven, springen er twee thema’s uit. Een is een angst voor buitenlanders en moslims. Het andere thema benadrukt woede tegen de overheid (Haagse spelletjes, niet nakomen van beloftes, en “sociaaldemocratische zakkenvullers”).’
‘Nederland maakte in de afgelopen drie decennia sluipenderwijs een neoliberale overname door. De belastingdruk nam af, overheidsdiensten werden geprivatiseerd en de sociale zekerheid werd een repressief in plaats van een ondersteunend systeem. De meeste van de 1,4 miljoen nieuwe banen van de jaren ’90 waren simpel, laagproductief en laagbetaald. De arbeidsmarkt raakte verdeeld in een bovenlaag die het goed had en de rest die meer “flexibiliteit” en minder loon en arbeidsvoorwaarden opgelegd kreeg.’
‘Een grote opiniepeiling over democratie en overheid in 2007 toonde een gapend gat aan tussen het soort maatschappij dat de meerderheid wilde (een maatschappij gebaseerd op solidariteit en gelijkheid, met een overheid verantwoordelijk voor onderwijs, zorg, openbaar vervoer en sociale zekerheid) en hoe de huidige maatschappij wordt gezien. Minder dan de helft van de respondenten voelde zich politiek vertegenwoordigd.’
‘Wilders komt van de VVD en heeft het neoliberalisme in zijn genen. Hij heeft altijd voor een soort economisch liberalisme gestaan met een typische middenklasse doe-het-zelf mentaliteit. Met “hardwerkende Nederlanders” bedoelt hij dan ook niet de arbeidersklasse, maar het ideaal van de vrijgevochten zelfstandige ondernemer. Tekenend is dat nieuwe kandidaten voor de Provinciale Verkiezingen in maart 2011 door een journalist werden omschreven als ‘stropdastypes’: pro-business en uit op het ongedaan maken van juridische obstakels voor bouwprojecten en andere initiatieven van ondernemers.
De zogenaamd sociale veranderingen die Wilders zou nastreven zijn opportunistisch bedoeld om zijn electorale achterban te verbreden. In de aanloop naar de algemene verkiezingen van 2010 deed hij beloften om de verhoging van de AOW-leeftijd tegen te gaan en bezuinigingen op de sociale zekerheid te voorkomen. Het eerste punt liet hij al een paar uur na de verkiezingsuitslag varen, en het tweede toen hij de mogelijkheid kreeg om gedoogpartner te worden.’
Uit: ‘Wilders en de opkomst van radicaal-rechts in Europa’
Kijk hier de eerste ronde van het debat: