Zanele Muholi: revolutionaire avant-garde

Het is een handeling die getuigt van moed: jezelf zijn in een samenleving waar fysiek en verbaal geweld tegen de LHBTQI+-gemeenschap dagelijkse werkelijkheid is. Feministisch fotograaf Zanele Muholi probeert vrouwen en LHBTQI+-ers een nieuwe ‘visuele geschiedenis’ te geven.
23 oktober 2017

Door Vino de la Mancha

Vanwege persoonlijke of maatschappelijke omstandigheden is het niet voor iedereen mogelijk, of veilig, om naar buiten te treden met de eigen identiteit. Om onder dezelfde hachelijke omstandigheden vervolgens nog de keuze te maken om de barricade op te gaan, is dan ook van een andere orde. Namelijk, de orde van de individuele onbaatzuchtigheid die zo noodzakelijk is voor het voeren van sociale strijd.

Fotograaf Zanele Muholi draagt dit sterk uit in haar publieke rol als feminist en visueel activist voor de Zuid-Afrikaanse en internationale LHBTQI+gemeenschappen van kleur. Met een bewonderenswaardige verwaarlozing van haar eigen belangen geeft Muholi richting aan de intersectionele strijd van deze gemeenschappen. Met haar werk geeft Muholi invulling aan het idee dat de revolutionair – de activist – onderdeel is van een voorhoede.

Momenteel worden er drie series van de fotograaf tentoongesteld in het Stedelijk Museum Amsterdam. De recentste van deze series, genaamd Somnyama Ngonyama (Hail the Dark Lioness), dateert uit 2015 en bestaat uit een collectie van zwart-witte zelfportretten. Deze reeks van foto’s wordt gekenmerkt door een onschuldige naaktheid, bevrijd van de mannelijke blik. Door aangezette contrasten wordt kleurdiscriminatie in de media aangekaart.

Ook wordt in de foto’s op satirische wijze gebruik gemaakt van voorwerpen die verwijzen naar de huishoudelijke arbeidsmarkt in Zuid- Afrika. Anno 2017 kent die markt een gendered, op klasse en kleur gebaseerde verdeling. Gezamenlijk representeren deze beeldelementen een klassenstrijd waarin Muholi haar identiteit terugeist van een koloniaal verleden en een laat-kapitalistisch heden. Dat wil zeggen: in het verwerpen van visuele stereotyperingen van vrouwen van kleur en in het voorstellen van nieuwe rollen, schrijft Muholi een nieuwe geschiedenis waarin vrouwelijke identiteiten vrij zijn van patriarchale en kapitalistische onderdrukking. In het werk Sebenzile bijvoorbeeld wordt een vrouwelijk naakt gecontrasteerd met een stofzuigerslang.

Hiermee levert het werk op spottende wijze kritiek op het stereotype idee dat vrouwelijke identiteiten gedefinieerd moeten worden op een spectrum tussen enerzijds patriarchale arbeidsverhoudingen en anderzijds commerciële seksuele objectivering. In de twee oudere series richt Muholi zich op het (her)schrijven van een ‘visuele geschiedenis’ van de LHBTQI+gemeenschappen in Zuid-Afrika. Zo brengt de fotograaf in Brave Beauties (2014-heden) vrouwelijke homoseksuelen en transgendervrouwen in beeld die hebben meegedaan aan Miss Gay verkiezingen. Het doel van de foto’s is om deze gemeenschappen een gezicht en stem te geven in de (inter)nationale publieke sfeer.

Trots

Door hen te portretteren als individuen die trots met de eigen identiteit kunnen pronken, creëert Muholi ruimte in de Zuid-Afrikaanse samenleving voor acceptatie van personen uit deze gemeenschappen. Ruimte, die van levensbelang is voor het aankaarten van de cis- en heteronormativiteit die ten grondslag liggen aan de vele haatmisdrijven tegen de LHBTQI+ers.

Op vergelijkbare wijze is de oudste serie, Faces and Phases (2006-heden), ooit begonnen als een levend en coöperatief archief van portretten en ervaringen van vrouwelijke homoseksuelen in Zuid-Afrika – positieve ervaringen, maar ook van geweld en discriminatie.

In de expositieruimte van deze serie is één muur bedekt met een tijdlijn van geweldsincidenten tegen LHBTQI+-ers, terwijl de andere muren een indrukwekkende beeldenreeks van individuen uit deze gemeenschap toont. In het raster waarin deze beelden op de muren zijn geplaatst, zijn ook betekenisvolle leegtes; de absentie van mensen die ons nooit meer kunnen aankijken.

Waar in de expositieruimte van Faces and Phases het leed aanwezig is als een schaduw, straalt er hoop uit een aangrenzende zaal waar materiaal over Inkanyiso.org wordt tentoongesteld. Inkanyiso (Zulu voor ‘licht’) werd door Muholi in 2009 opgericht als een platform waar LHBTQI+-gemeenschappen informatie over activistische kunst en evenementen kunnen verkrijgen en delen – een cruciaal communicatiemiddel in de emancipatoire strijd.

Doordat de fotoseries van een coöperatieve aard zijn, geeft de fotograaf in haar oeuvre op een bijzondere manier vorm aan het idee van activisten als revolutionaire voorhoede. Zoals de marxist John Molyneux dat elders uitdrukt: revolutionairen kunnen enkel een leidende rol spelen in samenwerking met onderdrukte groepen en klassen. Het is niet dat wij als partijleden – als revolutionairen – vooruitlopen op de arbeidersklasse, maar dat wij als onderdeel van deze klasse (met haar gemarginaliseerde groepen) haar doelen articuleren en verwezenlijken.

Het is daarin dat wij van Muholi kunnen leren wat het betekent om als revolutionairen de voorhoede te zijn: enkel middels een onbaatzuchtige toewijding aan de strijd, kunnen socialisten van binnenuit de klasse leiden. Als individuele belangen vóór de belangen van de partij en de klasse worden geplaatst, treffen wij de revolutionair alleen op de barricade.

Stedelijk, Zanele Muholi, t/m 15 oktober.