Vrouwendag: een verjaardag met blijvende betekenis
Door Catherine Black
De jaren tien van de 20ste eeuw zagen een grote opleving van vrouwenstrijd. Socialisten liepen vooraan in de strijd voor gelijke rechten. Centrale eis was het vrouwenkiesrecht, een recht dat tot dan toe nergens in Europa bestond. Demonstraties op Internationale Vrouwendag trokken vele duizenden vrouwen in veel Europese steden.
Voor socialisten betekende elk recht dat voor vrouwen gewonnen kon worden een vooruitgang. Maar ze stonden kritisch tegenover de feministen van de gegoede burgerij die slechts pleitten voor gelijkheid met mannen van hun eigen klasse, en niet wilden tornen aan hun eigen privileges. Voor de meerderheid van arbeidersvrouwen betekenden gelijke rechten slechts ‘een gelijk deel in de ongelijkheid’.
Alexandra Kollontai, socialist en vooraanstaand voorvechter van vrouwenrechten, schreef destijds: ‘Wat is het doel van de feministen? Hun doel is het bereiken van dezelfde voorrechten, dezelfde macht, dezelfde rechten binnen de kapitalistische maatschappij die nu genoten worden door hun echtgenoten, vaders en broers. Wat is het doel van vrouwelijke arbeiders? Hun doel is het afschaffen van alle privileges op basis van afkomst of rijkdom. Voor de vrouwelijke arbeider is het van geen belang wie de baas is, een man of vrouw.’
Achtergesteld
Rusland was aan het begin van de 20ste eeuw zowel economisch als politiek een achtergesteld land. De positie van vrouwen was erbarmelijk. Maar uitgerekend daar werden veel vrouwenrechten voor het eerste werkelijkheid. Op Internationale Vrouwendag 1917 gingen in Petrograd tienduizenden vrouwen de straat op met eisen als ‘brood voor onze kinderen’ en ‘onze mannen terug uit de loopgraven’. Na jaren vechten in de Eerste Wereldoorlog en bittere armoede aan het thuisfront was de onvrede in Rusland groot. Het zou de vonk worden voor de Russische Revolutie waarin arbeiders en boeren de staatsmacht overnamen en de maatschappij volledig op zijn kop zetten.
De wetgeving die werd doorgevoerd was ongekend progressief. Niet alleen wonnen vrouwen het stemrecht, maar in het tot voor kort door de orthodoxe kerk gedomineerde land werd civiel partnerschap erkend en echtscheiding toegankelijk op verzoek van een van beide partners. Rusland was in 1920 het eerste land dat abortus legaliseerde.
Maar voor de Bolsjewieken waren politieke rechten maar een stap in de strijd voor volledige bevrijding. Vrouwen van nu zouden zich kunnen herkennen in de woorden die Kollontai bijna een eeuw geleden schreef: ‘De vrouw, de moeder, de arbeider zweet bloed om drie taken tegelijk te vervullen: ze maakt de nodige uren zoals haar man in een of andere industrie of commerciële instelling, om zich dan zo goed mogelijk te wijden aan het huishouden en vervolgens ook nog te zorgen voor haar kinderen. Het kapitalisme heeft een last op de schouders van de vrouw gelegd die haar breekt: het maakt een loonarbeider van haar zonder haar lasten als moeder te verlichten.’
Als minister voor Sociale Zaken in de nieuwe regering overzag Kollontai wetgeving die vrouwen van deze lasten moest bevrijden: doorbetaald zwangerschapsverlof, het recht op pauze voor borstvoeding, gratis kinderopvang en een netwerk van moeder-en-kindfaciliteiten. Het opzetten van gezamelijke eetgelegenheden en wasserettes moest vrouwen verlossen van de last van huishoudelijke taken.
Hoewel de Russiche revolutie van het begin af aan onder druk stond door economische beperkingen, was het verbeteren van de positie van vrouwen niet iets wat uitstel kon dulden. Trotski schreef: ‘De meest exacte manier om onze vooruitgang te bepalen is de praktische vooruitgang die geboekt wordt voor de positie van moeder en kind (…) De positie van de vrouw bij de wortel aanpakken is alleen mogelijk als alle sociale, gezins- en huishoudelijke omstandigheden worden veranderd.’
Seksualiteit
De revolutie zette ook oude ideeën over seksualiteit op zijn kop. Eerdere wetgeving die seks tussen mannen verbood werd afgeschaft. Uitbaters van bordelen werden aangepakt in plaats van zoals voorheen de prostituees zelf. De omwenteling maakte ruimte voor de opleving van discussies over ‘vrije liefde’. Kollontai schreef uitgebreid over seksualiteit. Zij haalde uit tegen de dubbele seksuele moraal, die de vrije liefde in hogere klassen als ‘progressief’ bestempelde en in lagere klassen als ‘promiscue’.
Vrije liefde betekende volgens haar overigens niet automatisch een verbetering voor gewone vrouwen. Zonder verandering in de economische verhoudingen zou het gewone vrouwen niet bevrijden, maar slechts alleenstaande moeders van ze maken. Alleen met de omverwerping van de economische basis voor vrouwenonderdrukking zag zij de opening voor een nieuwe seksuele moraal, waarin werkelijke vrije keuze de leidraad zou zijn.
Haar idealen en die van de revolutie werden helaas nooit volledig verwezenlijkt. Toen de uitbreiding van de revolutie naar andere landen uitbleef en Rusland te lijden had onder burgeroorlog en hongersnood, verdwenen de economische voorwaarden om die tot werkelijkheid te maken. Nadat Stalin definitief de macht had veroverd werd de progressieve wetgeving weer tenietgedaan en zou het nog tientallen jaren duren voordat vrouwen elders in Europa voor het eerst dezelfde rechten kregen.
De argumenten van socialisten van toen zijn nog altijd actueel. De discussie over vrouwenemancipatie in Nederland beperkt zich maar al te vaak tot het lot van ‘vrouwen aan de top’. Maar wat maakt het de gemiddelde werknemer uit of de bankier die er met een bonus vandoor gaat een vrouw is of een man? Vrouwen hebben weliswaar formeel gelijke rechten gewonnen, maar ze verdienen nog altijd minder dan mannen en dragen de grootste lasten van de zorg voor kinderen en de huishouding. Seksuele bevrijding heeft naast lusten ook de last met zich meegebracht ‘sexy’ te moeten zijn in het keurslijf van het ‘schoonheidsideaal’.
Maar op momenten van massale sociale bewegingen en omwentelingen komen alle heersende ideeën ter discussie te staan, zo ook die over de positie van de vrouw. En omgekeerd: grote maatschappelijke veranderingen zijn onmogelijk zonder de betrokkenheid van vrouwen bij de strijd. Lenin merkte zelfs op dat de maatstaf voor het succes van een revolutie is in hoeverre vrouwen erbij zijn betrokken. Vrouwenrechten moeten dan ook steevast verdedigd en uitgebreid worden, maar de hoop voor volledige vrouwenbevrijding ligt in een beweging die ook het kapitalisme ter discussie durft te stellen.