Van spiegelwereld naar solidariteit
Vanaf de jaren negentig schrijven beide Naomi’s dikke boe ken over maatschappelijke– onderwerpen. Ze zijn allebei Joods en vertonen een oppervlakkige uiterlijke gelijkenis, waardoor mensen hen regelmatig door elkaar halen. Maar als Wolf steeds meer complottheorieen begint te spuien en mensen Klein hierop gaan aankijken, wordt deze persoonsverwisseling ‘unheimlich’ (griezelig en beklemmend).
Dit brengt Klein tot een onderzoek naar wat ze de ‘dubbelgangercultuur’ noemt, te beginnen bij de dubbelganger in de psychologie en literatuur. Hier is de confrontatie met een dubbelganger een verontrustende ervaring, die je onzeker maakt over wie je zelf eigenlijk bent.
Ook in het maatschappelijk leven ziet Klein overal dubbelgangers: in de avatars waarmee we onszelf online presenteren, in ‘personal branding’ en de door bedrijven en instanties verzamelde data. Hetzelfde geldt voor de politiek, die is verworden tot een ‘spiegelwereld’, waarin kampen zichzelf definiëren ten opzichte van de ander in plaats van vanuit hun eigen principes. Ook naties en culturen hebben dubbelgangers en dreigen om te slaan van democratisch naar autoritair en fascistisch.
Het dubbelgangersthema lijkt aanvankelijk meer een literaire kunstgreep dan een begrip dat kan helpen om het huidige politieke klimaat te analyseren. Bovendien haalt Klein in dit boek van alles overhoop waardoor je je afvraagt waar ze naartoe wil. Zo schrijft ze over haar persoonlijke ervaringen als moeder van een neurodivergent kind. Terwijl ze hulp van lotgenoten zoekt, stuit ze tot haar verbijstering op ouders die het autisme van hun kind niet accepteren omdat ze het kind zien als perfecte dubbelganger van zichzelf. Dit lijkt misschien vergezocht, maar levert wel een hoofdstuk op met veel interessante informatie en stof tot nadenken.
Covid en complotten
Tijdens de coronapandemie maakten complotdenkers gebruik van de verwarring en isolatie van mensen om een groot publiek voor hun waanideeën te winnen. Naomi Wolf was een van de mensen die stemming maakten tegen de coronamaatregelen en vaccins, die volgens haar een aantasting waren van Amerikaanse vrijheden door China. Ze werd een vaste gast bij de podcast van Steve Bannon, voormalig strateeg van Donald Trump.
Wolfs carrière als liberale intellectueel eindigde in 2019 toen haar boek Outrages grove blunders bleek te bevatten. Bannon haalde haar binnen als ‘dr. Wolf’ en gaf haar terug wat ze had verloren: ‘aandacht, respect, geld, macht’. De aanwezigheid van voormalige progressieve boegbeelden in rechtse kringen maakt het makkelijker om dit soort ‘diagonale’ bewegingen te presenteren als ‘niet links en niet rechts’.
Klein stelt verder dat extreemrechts wint dankzij de zwakte van links, dat niet kritisch genoeg stond ten opzichte van big pharma en surveillancekapitalisme. ‘En nu wordt onze kritiek op oligarchisch bestuur volledig geabsorbeerd door hard rechts en veranderd in een dubbelganger van zichzelf’, schrijft ze.
Kapitalisme
Complotdenkers gebruiken stilistische conventies van onderzoeksjournalistiek of wetenschap, maar kramen onzin uit. Zo heeft Wolf het voortdurend over ‘smoking guns’ of ‘nanodeeltjes’, maar het is allemaal bluf. In feite leiden complottheorieën de aandacht af van reële dreigingen (pandemie, klimaatverandering) door vervormde versies hiervan te presenteren (een kliek pedofielen die de wereld wil regeren).
Socialisten worden ten onrechte vaak weggezet als complotdenkers. Het is precies een van de hoofdtaken van links, stelt Klein, om het kapitalisme te analyseren en uit te leggen dat we te maken hebben met een op winst gericht systeem en niet met een kliek van nare mensen die aan de touwtjes trekken. Om van dit systeem af te komen, hebben we solidariteit en collectieve strijd nodig, waarden die door het neoliberalisme stelselmatig zijn ondermijnd.
Tijdens de coronapandemie waren collectieve maatregelen noodzakelijk, maar sommige groepen wilden die niet accepteren. Veelzeggend was dat coronaprotesten zich ook richtten tegen symbolen van collectieve actie, zoals vakbondskantoren. Klein beschrijft deze beweging als ‘een tijdelijk samenraapsel van geatomiseerde individuen die alles wat collectief was als de vijand zagen’.
In plaats van zich tegen het kapitalisme te richten, reageren mensen in dit soort bewegingen hun woede af op zondebokken als mensen van kleur of Joden. In de geschiedenis hebben heersende klassen vaak antisemitisme ingezet om de aandacht af te leiden. Daarom wordt antisemitisme wel ‘het socialisme van de dwazen’ genoemd.
Veel Joden speelden een belangrijke rol in socialistische bewegingen. Hun boodschap was dat de problemen niet door een Joods complot komen, maar door het kapitalisme en dat alleen eenheid van arbeiders, ongeacht etniciteit of religie, tot een betere wereld kan leiden. Ze wilden het ‘socialisme van de dwazen’ vervangen door een ‘socialisme van de feiten’. Klein noemt Leon Trotski en Rosa Luxemburg, maar het meest ontroerend is wat ze schrijft over de trotskist Abram Leon, die tijdens de Tweede Wereldoorlog een marxistische analyse van antisemitisme schreef en op 26-jarige leeftijd omkwam in Auschwitz.
Klein bekent dat ze in het tweede jaar van de pandemie wanhopig was over het uiteenvallen van linkse bewegingen door toedoen van mensen die vooral bezig waren met hun ‘personal branding’. Maar na alle verkenningen van destructieve dubbelgangerpolitiek eindigt Klein haar boek met een pleidooi voor solidariteit, omdat dit het enige is dat de mensheid kan redden: ‘Het zal niet genoeg zijn om “onze” mensen te beschermen; we zullen het doorzettingsvermogen moeten hebben van ware solidariteit, die “onze mensen” definieert als “alle mensen”’.
Naomi Klein: Doppelganger, Allen Lane, 2023, 416 pagina’s (Dubbelganger, De Geus, 544 pagina’s)