Transrechten en gezondheidszorg in Nederland

De afgelopen jaren is er in Nederland meer aandacht gekomen voor trans personen en zij spelen een steeds zichtbaardere rol in de samenleving. Toch is er nog een lange weg te gaan voor werkelijke bevrijding, in het bijzonder in de zorg.

Een van de meest gehoorde klachten over de staat van gezondheidszorg voor transgender mensen zijn de lange wachtlijsten om bij de gespecialiseerde zorg terecht te komen. De wachttijden lopen op tot wel twee jaar en daarbij zijn veel behandeltrajecten door logistieke fouten tijdens de Covidpandemie tot wel zes maanden uitgesteld. Deze en meer wanbehandelingen van het VUmc in Amsterdam worden sinds kort via anonieme getuigenissen verzameld op de Instagrampagina ‘vugendermistreatment.’

Er zijn structurele problemen in de instituties waar trans mensen zich in moeten begeven om hun gender door de staat erkend te krijgen. Hieruit blijkt de miskenning van en algemene onwetendheid over de belangen van trans en gender non-conforme mensen. Uit een onderzoek uit april blijkt bijvoorbeeld dat maar de helft van alle Nederlanders zegt ‘begrip te hebben’ voor non-binaire genderidentiteiten.

Miskenning

Hoewel Nederlanders zichzelf graag als tolerant en vooruitstrevend zien, laat dit op het gebied van transgenderrechten veel te wensen over. Zo werd in 1985 de zogenaamde Transgenderwet ingevoerd. Deze wet dwong transgender personen tot onomkeerbare sterilisatie en andere medische ingrepen om een aanpassing van geslachtsaanduiding in de geboorteakte te verkrijgen. Pas in 2014 werd deze schandalige wet afgeschaft. Nadat het Transgendercollectief in 2019 de staat aansprakelijk heeft gehouden voor het leed dat deze wet heeft veroorzaakt, is er een financiële tegemoetkomingsregeling ingevoerd. Elke trans persoon die tussen 1985 en 2014 in medische transitie is gegaan, heeft recht op 5000 euro compensatie. Dit is welkom, maar wat echt nodig is zijn verreikende veranderingen op het gebied van kennisproductie, gezondheidszorg, solidariteit en zorg binnen de gemeenschap zelf.

Lenh Knaudt is transactivist en medeoprichter van asterisk – een grassroots groep die strijdt voor de politieke en medische autonomie van gender non-conforme mensen – en geeft inzicht in de stand van zaken bij het UMCG in Groningen. Volgens Knaudt wordt bij intrede in een traject voor medische transitie de indruk gewekt dat er een inclusieve en flexibele benadering bestaat, maar heeft alles in feite een binaire structuur. De ingrepen worden gecategoriseerd als voor trans mannen of voor trans vrouwen, maar ‘waarom kan een mastectomie niet gewoon een mastectomie genoemd worden, in plaats van een trans manoperatie?’ vraagt Knaudt zich af. Mensen die chirurgisch hun borsten willen laten verwijderen zijn niet uitsluitend trans mannen.

Deze maatregelen zorgen ervoor dat non-binaire mensen die in medische transitie willen gaan toch in een hokje van het binaire man-vrouwverschil worden geduwd, terwijl deze transitie juist bij zou moeten dragen aan hun bevrijding van die beperkende categorieën. De kennisproductie over de behoeften en levens van transgender en gender non-conforme mensen draagt volgens Knaudt bij aan dit probleem omdat dit veelal door cisgender mensen (van wie hun gender aansluit bij hun geboortegeslacht) wordt uitgevoerd. We zien dat door onvoldoende kennis op dit gebied cisgender mensen vaak geen goed inzicht hebben in wat de echte problemen zijn waar transgender mensen tegenaan lopen en wat passende oplossingen zouden zijn. Dit gebrek aan begrip wordt mede veroorzaakt door de politieke haatcampagnes vanuit rechts.

Parlementaire politiek

In de parlementaire politiek is er pas sinds kort enige echte aandacht voor transrechten. De VVD heeft zoals vaker een neoliberale benadering van transrechten: het is een individuele aangelegenheid en daarmee alleen beschikbaar voor mensen die voldoende middelen hebben. Maar uitgesprokener nog zijn fascistische groepen als FvD, die zich verzetten tegen het verbod op seksuele conversietherapie, kwakzalverij die de ‘genezing’ van homoseksualiteit beweert te verwezenlijken. In de laatste jaren zijn er in opkomende transfobe narratieven van de zogenaamde ‘gender critical’ beweging ook ‘oplossingen’ zoals ‘genderconversietherapie’ naar voren gebracht. Dit is onderdeel van grotere extreemrechtse bewegingen die van Hongarije tot de VS proberen transrechten in te perken.

Het partijprogramma van BIJ1 was op dit gebied een frisse wind. Bij de afgelopen verkiezingen had BIJ1 de meest progressieve punten over medische en psychische ondersteuning van trans mensen in het programma vergeleken met de andere partijen. Ook is Lisa van Ginneken (D66) sinds kort de eerste trans vrouw in de Tweede Kamer.

Tenslotte wordt er momenteel een wetsvoorstel besproken dat de ‘deskundigenverklaring’ van een psycholoog onnodig maakt voor het veranderen van het geslacht op je geboorteakte. Maar ook als dit aangenomen zou worden, ontbreekt het in de Nederlandse maatschappij aan een robuuste sociale beweging die strijdt voor de ondersteuning en bekrachtiging van transrechten. Er zijn wel ontwikkelingen in die richting: dit jaar is een hulplijn opgericht, genaamd Genderpraatjes, voor jongeren die twijfelen over hun genderidentiteit of hulp nodig hebben met het vinden van informatie over gezondheidszorg. Dit is een aanvulling op het Transgender Netwerk Nederland, dat al langere tijd als belangenorganisatie van volwassen trans mensen fungeert.

Emancipatie

Daarnaast gebeuren in de publieke sfeer meer dingen die de zichtbaarheid van transgender mensen bevorderen. Maar alleen met representatie komen we er niet. Hierover is Lenh Knaudt duidelijk: ‘De emancipatie van transgender mensen in Nederland heeft een algemene structurele verandering van de samenleving nodig.’ Echte transbevrijding is geen ‘tolerante houding’ naar transgender mensen. De sociale structuren die genderbinariteit in stand houden moeten drastisch veranderen om daadwerkelijk iedereen te laten zijn wie die is, waarbij trans mensen zelf de regie hebben over eigen lichaam en identiteit.