Solzjenitsyn: Ruslands belangrijkste dissident?
Door Peyman Jafari
Gelukkig wordt er hier en daar in de media ook gewezen op zijn andere ideeën. Behalve de bekendste dissident uit Rusland, was Solzhenitsyn ook een fervente Russische nationalist die weinig sympathie had voor democratie en minderheden. Hij was, zoals het NRC Handelsblad hem omschreef ´aartsconservatief, overtuigd van een morele superioriteit van het Russische volk, en orthodox-christelijk fundamentalistsch´. Het feit dat hij in juni 2007 uit handen van de autocraat Poetin een grote staatsprijs kreeg, zegt veel over zijn politieke ontwikkeling sinds hij als dissident in 1974 uit Rusland werd verbannen.
De kritiek op Solzjenitsyn blijft in de media marginaal en concentreert zich op zijn nationalistische politiek. Zijn kritiek op het communisme en status als de belangrijkste dissident van de Sovjet-Unie wordt echter door journalisten, recensenten en politici bezongen. Dat zegt net zoveel over de politiek van Solzjenitsyn als die van zijn fans.
De moed van Solzjenitsyn om zijn nek uit te steken en te schrijven over de misdaden van het stalinisme staat niet ter discussie. Wat wel ter discussie zou moeten staan is wat zijn kritiek inhield. Volgens Solzjenitsyn was de Februari Revolutie die in 1917 de tsaar ten val bracht democratisch en ´Russisch´, in tegenstelling tot de Oktober Revolutie die het werk zou zijn geweest van de Joden.
Er is voldoende historisch bewijs voor het feit dat na de Februari Revolutie de bevolking in Rusland ontevreden bleef over het voortduren van de Eerste Wereldoorlog, de armoede in de steden en de macht van grootgrondbezitters op het platteland. Om die reden wonnen de bolsjewieken steeds meer steun onder de bevolking met hun leus ´vrede, brood en land´. De democratische raden van arbeiders en soldaten (sovjets) die in heel Rusland waren opgekomen kregen steeds meer steun als alternatief voor de voorlopige regering. ´Alle macht aan de sovjets´, de eis van Lenin en de bolsjewieken, verwoordde de democratische aspiratie van de miljoenen arbeiders en boeren die met hun stakingen en demonstraties de Oktober Revolutie tot stand brachten, waardoor de Russische betrokkenheid bij de Eerste Wereldoorlog werd beëindigd.
Het feit dat veel prominente leiders van de Oktober Revolutie, zoals Leon Trotski, Joods waren, is een reden om de bolsjewieken te prijzen. In die periode vonden veel pogroms plaats waarbij joodse dorpen in brand werden gestoken en Joden werden verwoord. De bolsjewieken keerden zich tegen dit anti-semitisme en kozen in woord en daad voor solidariteit.
De verklaring die Solzjenitsyn gaf voor het stalinisme is uiterst zwak. ´De scheidslijn tussen goed en kwaad loopt niet tussen staten, klassen en partijen, maar door ieder mensenhart,´ schreef hij. Leon Trotski, die in 1928 door Stalin uit Rusland werd verbannen, en zijn latere volgelingen legden de basis voor een serieuze analyse over de ontwikkeling van de Sovjet Unie. Trotski beschreef hoe na 1917 de democratische instituties van de revolutie afbrokkelden doordat veertien landen Rusland aanvielen, de oude aanhang van de tsaar bewapenden en de economie in verval raakte. Deze situatie gaf Stalin en de bureaucratische klasse de ruimte om de macht van de staat te ontdoen van elke controle van onderaf en de Sovjet Unie te veranderen in een staatskapitalistisch land dat met het westen moest concurreren.
Door gebrek aan een serieuze analyse is Solzjenitsyns literatuur zwartgallig en steekt schril af tegenover die van een andere dissident uit de Sovjet Unie – Victor Serge. In 1923 voegde hij zich bij de Linkse Oppositie in de Sovjet Unie, waarvan Trotski een van de leiders was. In 1928 werd hij uit de Communistische Partij gegooid en gevangen gezet en later verbannen. Ondanks al zijn lijden onder Stalin en het feit dat hij honderden van zijn kameraden naar Siberië zag verdwijnen, gaf hij de hoop nooit op.
Zijn romans, zoals Veroverde stad, gaan niet over het kwaad in de mens dat altijd tot ellende zal lijden, maar over menselijke tragedie. Hij schrijft over mensen die met moeilijke omstandigheden moeten worstelen die ze zelf niet hebben gekozen, soms gecorrumpeerd raken, soms de strijd doorzetten en het soms opgeven. Het gaat over mensen die hun doelen niet halen, ondanks hun inzet. Daarin schuilt de tragedie, die in zich ook hoop draagt, de hoop dat het de volgende keer wel lukt.
Victor Serge, Leon Trotski en honderden andere marxisten die de Sovjet Unie bekritiseerden, staan niet bekend als dissidenten, omdat ze iets hadden wat Solzjenitsyn miste – de hoop op en de strijdlust voor een betere toekomst.