Revolutionaire realpolitik tegen de dreigende catastrofe

In zijn boek over de coronacrisis bepleit de socialistische klimaatactivist Andreas Malm een ‘ecologisch leninisme’. Hij baseert zich daarin in het bijzonder op Lenins tekst De dreigende catastrofe. Ron Blom herlas de tekst en plaatst deze in context.
12 maart 2021

De huidige meervoudige crisis van de coronapandemie, de opwarming van de aarde en de al langer inzettende economische neergang vereisen radicale ingrepen. Nog langer aanzien en lijdzaam wachten op betere tijden is geen optie. Hoe uniek ook in zijn precieze actuele verschijningsvorm, er hebben zich eerder grote crises voorgedaan.

Gedurende de Eerste Wereldoorlog werd Rusland naast alle dodelijke en zwaargewonde slachtoffers geconfronteerd met een verschrikkelijke hongersnood. De bloedige oorlog verstoorde de productie en distributie van het voedsel. Hele gebieden werden verwoest en boeren en (land)arbeiders werden gemobiliseerd om te vechten tegen andere arbeiders en boeren in het uniform van buitenlandse naties. Bovendien was er in de lente van 1917 sprake van zware overstromingen, waardoor spoorweglijnen wegspoelden. In augustus van hetzelfde jaar verdubbelden de graanprijzen en Petrograd moest zien te overleven zonder bloem.

Het was onder deze bijna uitzichtloze omstandigheden – denk ook aan het verraad van de leidingen van de socialistische arbeidersbeweging bij het uitbreken van de oorlog – dat Lenin zijn tekst De dreigende catastrofe en hoe die te bestrijden schreef. Het is de titel van een minder bekende tekst van Lenin die ook niet is opgenomen in de driedelige Keuze uit zijn werken.

Ondergang of revolutionaire actie

Ecosocialist Malm haalt in zijn boek Corona, Climate, Chronic Emergency. War Communism in the Twenty-First Century (p. 125-128) juist deze tekst van Lenin instemmend aan als voorbeeld van een adequaat antwoord op een alarmerende chronische noodsituatie, ook al stamt deze uit een periode van een eeuw geleden.

Lenin schreef deze lange tekst in de tweede week van september 1917 en deze werd eind oktober als brochure uitgebracht. Onder het kopje ‘De honger nadert’ opent Lenin met: ‘Rusland wordt bedreigd door een onafwendbare catastrofe: Allen zeggen dit. Allen erkennen dit. Voor allen staat het vast. En er wordt niets gedaan. Niet alleen Rusland, maar ook de andere oorlogvoerende landen werden inmiddels al weer enkele jaren geplaagd door de miljoenen slachtoffers eisende Eerste Wereldoorlog.’

Hij schreef verder: ‘De oorlog heeft zo een onmetelijke crisis doen ontstaan, heeft zoveel gevergd van de materiële en morele krachten van het volk, heeft de gehele moderne organisatie van de maatschappij zulke slagen toegebracht, dat de mensheid zich geplaatst ziet voor de keuze: of ondergaan of haar lot toevertrouwen aan de meest revolutionaire klasse, teneinde langs de snelste en meest radicale weg over te gaan naar een hogere productiewijze.’(p. 50) ‘We naderen de ondergang met oplopende snelheid. Er wordt geen vooruitgang geboekt, chaos grijpt om zich heen.’ (p. 33)

Wat kunnen we eraan doen?

Volgens Lenin werd een deel van het antwoord al gegeven door de oorlogvoerende staat. Om het voedselsysteem niet volledig in te laten storten was al overgegaan tot het stevig ingrijpen in de markt op een wijze die volgens de vooroorlogse liberale doctrines nooit hadden mogen worden doorgevoerd. Regeringen van Parijs tot Petrograd: ‘Alle oorlogvoerende staten, die zwaar gebukt gaan onder de last van de oorlog en zijn ellende en noden ervaren en die in meerdere of mindere mate onder de ontwrichting en hongersnood hebben te lijden, hebben reeds sinds lang een hele reeks van controlemaatregelen onder het oog gezien, vastgelegd, toegepast en beproefd, bijna altijd neerkomend op het bundelen van de bevolking, op het scheppen of stimuleren van verenigingen van allerlei aard, waaraan door vertegenwoordigers van de staat wordt deelgenomen, die onder toezicht van de staat stan enz.’ (p. 10)

Geen symptoombestrijding maar doorpakken

Maar al deze maatregelen bestreden slechts de symptomen en werden niet consequent doorgezet, zo stelde Lenin vast. De imperialistische oorlog en de daaraan ten grondslag liggende kapitaalaccumulatie werden ongemoeid gelaten. Het was Lenins doel om al de maatregelen van de oorlogvoerende staten aan te grijpen en in te zetten tegen de fundamentele oorzaken van de catastrofe.

De eerste opgave was het stopzetten van de oorlog. Ten tweede moest de graantoevoer onder arbeiderscontrole worden gebracht en de voorraden bij de rijke landeigenaren in beslag worden genomen. Daarnaast moest worden overgegaan tot nationalisatie van de banken, kartels en het privébezit in de sleutelsectoren van de productie. Dit was dus niets minder dan een revolutie zoals Lenin die al maandenlang bepleitte als middel om de enorme catastrofe af te wenden. Tegen de zwakke pogingen van de burgerlijke kapitalistische Kerenski regering om de orde te handhaven, bracht hij in dat het onmogelijk is om de orde te handhaven, omdat het onmogelijk is om uit de klauwen te geraken van het verschrikkelijke monster van de imperialistische oorlog en honger gevoed door het wereldkapitalisme. Tenzij men afstand doet van de bourgeoisverhoudingen en dus overgaat tot het nemen van revolutionaire maatregelen. Volgens Lenin moest een werkelijk revolutionair-democratische regering doorpakken en zou deze zich niet – zoals de uit gematigde socialistische stromingen (mensjewieken en sociaalrevolutionairen) in de regering Kerenski – laten afschrikken door het mogelijke vertrek van de grote ondernemers en andere vormen van sabotage.

Er was volgens Lenin dan ook eigenlijk niets dat het land zou moeten afhouden van het nemen van de noodzakelijke maatregelen: ‘Al deze controlemaatregelen zijn algemeen bekend en er is veel over gesproken en geschreven; de wetten die door de vooraanstaande oorlogvoerende staten zijn uitgevaardigd en betrekking hebben op controle zijn in het Russisch vertaald of in de Russische pers uitvoerig uiteengezet.’ (p. 11) Elke regering van welke samenstelling dan ook zou deze radicale maatregelen moeten nemen om de dreigende catastrofe te bestrijden. Er was simpelweg geen andere keuze, maar dan moest men bereid zijn om de enorme winsten en het privébezit van de productiemiddelen, zoals de aardolie-industrie, (p. 20) en het zakengeheim van een handjevol kapitalisten en grootgrondbezitters aan te pakken. En dat kon alleen door het breken met de heerschappij van de bourgeoisie, omdat die die onverenigbaar is met echte revolutionaire democratie. Er was onder de gegeven catastrofale omstandigheden geen middenweg meer. Men moest doorstoten naar het socialisme, gebaseerd op arbeidersdemocratie van onderaf. En ook alleen op die manier konden de weifelende middengroepen gewonnen worden voor een alternatief voor de bestaande chaos.

Zelforganisatie en revolutionaire partij

Met het aanhalen van De dreigende catastrofe verbindt Malm de revolutionaire opvattingen van de politieke strateeg Lenin weer met de actualiteit, want de huidige (dreigende) corona- en klimaatcatastrofe vereist (uiteraard onder andere historische omstandigheden dan in Lenins tijd) evenzeer radicale maatregelen om hier resoluut een eind aan te maken. En ook nu is de rol van de staat in de economie sterk uitgebreid.

Maar Malm laat echter een essentieel element van het leninisme achterweg, namelijk Lenins jarenlange inspanningen ten behoeve van de opbouw van een revolutionaire massapartij gebaseerd op arbeidersdemocratie van onderaf. Het was mede op basis hiervan dat de bolsjewieken in diezelfde septembermaand van 1917 een meerderheid konden halen in de sovjets van Petrograd en Moskou. Alarmisme en agiteren tegen de dreigende catastrofe alleen volstaat niet, als er niet ook een massabeweging van onderaf wordt gebouwd die bewust wil breken met het bestaande kapitalistische systeem en zich daarop voorbereid.

Lenins artikel is ook als afzonderlijke uitgave in het Nederlands gepubliceerd, maar alleen nog tweedehands te vinden. Online is de tekst te lezen op Marxists Internet Archive. Zie ook Nina Cialdella’s uitvoerige kritische bespreking van het genoemde boek van Andreas Malm.