Politie wil het helemaal niet beter doen

Politie sleept XR-activist weg, Amsterdam 7 oktober 2019 (Foto: Facebook / Extinction Rebellion NL)
De Amsterdamse politie heeft wederom de regels geschonden tijdens een pilot preventief fouilleren in Amsterdam. De pilot lag al onder een vergrootglas omdat na eerdere proeven was aangetoond dat er sprake was van etnisch profileren. De politie was verbolgen over de maatregelen die ze bij deze nieuwe pilot moest nemen. Maar het blijkt meer dan nodig.
7 maart 2023

Een nieuwe pilot preventief fouilleren van de Amsterdamse Politie stond gepland van oktober 2022 tot januari 2023 en was gericht op het opsporen van wapens. Afgelopen november werd de pilot echter op last van het OM en burgemeester Halsema beëindigd omdat bleek dat de regels waar de politie zich aan moest houden structureel geschonden werden.

Bij preventief fouilleren mag de politie voorbijgangers op basis van willekeur staande houden en fouilleren. In eerdere onderzoeken werd aangetoond dat mensen van kleur veel vaker staande worden gehouden dan witte mensen. De politie, de Koninklijke Marechaussee (KMar) en ook de Belastingdienst baseren zich op racistische ‘risicoprofielen’ in deze controles.

Mensenrechten-organisaties zoals Amnesty International zijn terecht kritisch over zulke controles. Op 14 februari wonnen twee burgers samen met Amnesty International, Controle Alt Delete, RADAR en NJCM-PILP een zaak in hoger beroep tegen de KMar. De rechter oordeelde dat KMar etnisch profileert tijdens paspoortcontroles en dit werd door het Gerechtshof in Den Haag verboden omdat dit een ernstige vorm van discriminatie is.

Dankzij kritiek van Amnesty moest het onderzoek aan een aantal voorwaarden voldoen. Er moesten neutrale waarnemers bij iedere actie aanwezig zijn, net als tijdens een pilot in 2021. Ook mocht de politie alleen straatcontroles uitvoeren in vooraf bepaalde gebieden. Maar al in november fouilleerde de politie buiten die afgesproken gebieden. Ook gingen ze in totaal tien panden onrechtmatig binnen, waaronder een avondwinkel, een grillroom en een jongerencentrum. Marie Rosenkrantz Lindegaard, onderzoeksleider bij het Nederlands Studiecentrum Criminaliteit en Rechtshandhaving, geeft aan dat de politie hardhandig optrad: ‘Ze kwamen agressief binnen en niemand mocht eruit, alsof ze de aanwezigen wilden intimideren.’

Mensenrechten

Om neutraliteit te waarborgen mocht de politie alleen iedere vijfde persoon staande houden. Lindegaard geeft aan dat de politie zich daar niet aan hield en in plaats daarvan op veel momenten iedereen fouilleerde. Tijdens een andere controle paste de politie weer een andere selectiemethode toe: enkel de helft van een terras hoefde gecontroleerd te worden. Precies de helft waar een groep mannen van kleur zat. Daarbij deed de politie er alles aan om de waarnemers dwars te zitten. De politie weigerde de uitgekozen gebieden naar hen te communiceren, waardoor de waarnemers ‘letterlijk’ achter de agenten aan moesten rennen.

Bij een eerdere pilot in Amsterdam in 2021 werd voor het eerst de aanwezigheid van onafhankelijke waarnemers bij de fouilleeracties als voorwaarde gesteld door de gemeenteraad. De politie Amsterdam was toen ‘verbolgen’ over dit ‘wantrouwen’ en dreigde met acties. Over de kritiek op etnisch profileren schreven zij dat die beschuldiging ‘enkel afleidt van het werkelijke probleem, namelijk het onbevoegd voorhanden hebben van wapens op de openbare weg’.

De gevolgen van etnisch profileren zijn groot, stelt onderzoeksbureau Controle Alt Delete vast: ‘Jongeren met een migratieachtergrond hebben een vijf keer grotere kans om als verdachte aangemerkt te worden en een tien keer grotere kans om een celstraf te krijgen – voor hetzelfde delict. Verdachten met een migratieachtergrond worden bovendien zwaarder gestraft door de rechter.’

Wapenbezit een probleem?

De Amsterdamse politie zette in op het preventief fouilleren van jongeren, omdat er een sterke stijging zou zijn van verboden wapenbezit onder die groep in de afgelopen vier jaar. Het aantal steekwapens dat in beslag werd genomen door de politie, steeg sinds 2019 van 33 tot 355 stuks in 2022. Maar in de cijfers die de politie communiceert is ook vuurwerk als ‘wapenbezit’ meegeteld en in 50 procent van de gevallen ging het daar dan ook om.

In de nieuwe pilot in 2022 werden volgens de politie in totaal 1211 mensen gefouilleerd. Hierbij werden 23 ‘wapens’ in beslag genomen, twintig daarvan zijn zakmessen. Ervan uitgaande dat er één wapen per persoon werd gedragen, droeg maximaal 1,9 procent van de gecontroleerde groep een ‘wapen’. Dat betekent niet dat wapenbezit onder jongeren ongevaarlijk is, maar een goed argument voor preventief fouilleren en dus privacyschending is het niet. Laten we ook niet vergeten dat de politie eerder loog over dit soort cijfers. In het debat rond het stroomstootwapen stelde de politie dat geweld tegen agenten toenam, terwijl het juist daalde.

Als er geen neutrale waarnemers bij deze pilot betrokken waren, hadden we waarschijnlijk nooit geweten van deze onrechtmatigheden. De politie zelf zegt dat dit slechts foutjes waren, als gevolg van miscommunicatie. Maar de politie was beleidsmatig en uitvoerend op alle niveaus en fases bij de pilot betrokken. De politie heeft niet alleen het onafhankelijke toezicht proberen tegen te houden. Ze heeft doelbewust alle stappen tegengewerkt om neutraliteit te waarborgen en etnisch profileren te voorkomen.

Door op agressieve wijze inpandige onrechtmatige controles te doen, precies bij locaties waarbij het publiek en de eigenaren overwegend mensen van kleur zijn, gaat de politie nog een stap verder met racisme en privacyschending. Dat wederom afdoen als ‘foutjes’ is een poging om de ernst van de schendingen te verhullen. De Nederlandse politie laat keer op keer zien dat ze helemaal niet wil veranderen als het aankomt op racisme en mensenrechten.