Opstand Oekraïne is gevolg staatsgeweld en corruptie
Er wordt nu al maandenlang gedemonstreerd in Oekraïne. Wat is de aanleiding?
De huidige opstand is begonnen met protesten tegen het afwijzen van het Europees Associatie Verdrag. Het is vervolgens geëscaleerd tot een algeheel protest tegen de regering. Dat heeft er vooral mee te maken dat de regering in november geweld begon te gebruiken.
Ik was zelf eind november op een vrijdag op Maidan. Dat was een week nadat het verdrag was afgewezen. Toen was het eigenlijk een aflopende zaak. Maar gedurende die nacht greep de oproerpolitie in, waarbij dertig gewonden vielen.
Voor Europese begrippen is dat bij grote protesten niet heel erg bijzonder, maar in Oekraïne is dit volstrekt ongebruikelijk. Dit leidde ertoe dat op zaterdag bijna 20.000 mensen de straat op gingen. Op zondag demonstreerden er zelfs een miljoen mensen tegen het staatsgeweld.
Dat lijkt me op zich niet voldoende om een maandenlange opstand uit te lokken?
Iedere keer worden we er weer aan herinnerd waar er wordt gedemonstreerd. Eind november staat niet op zich. Het gebeurde een aantal weken later opnieuw. Elke keer als de oppositie met nieuwe eisen komt, reageert de regering met geweld.
Activisten worden stelselmatig aangepakt. Er zijn er een aantal vermoord, waarvan sommigen in de bossen buiten Kiev zijn teruggevonden. Daarnaast is er nog een flink aantal spoorloos verdwenen.
Is er wat dat betreft angst dat Oekraïne steeds meer op buurlanden als Rusland en Wit-Rusland gaat lijken?
Dat is een van de redenen waarom Oekraïners zo fel reageren. De strijd is heel reëel omdat er voorbeelden zijn in de buurlanden van Oekraïne. Dat is een kant die ze absoluut niet op willen.
De demonstratiewetgeving die op 16 januari is doorgevoerd is vergelijkbaar met de wetgeving die in Rusland en Wit-Rusland van kracht is. Daarom wordt deze door Oekraïners ook de ‘dictatuur’ genoemd. Ironisch genoeg waren de eerste twee demonstranten die werden doodgeschoten afkomstig uit Wit-Rusland en Armenië, niet bepaald de beste voorbeelden van gezonde democratieën.
Hoe reageren de media in Oekraïne hierop?
Vlak voordat de protesten begonnen is een groot deel van de media opgekocht. Veel journalisten zijn ontslagen of opgestapt vanwege de censuurmaatregelen. Hierdoor blijft informatie over de protesten beperkt tot de grote steden. Een paar weken terug sprak ik een aantal mensen die uit een dorp kwamen. Die hadden geen idee dat er iets aan de hand was in Kiev.
In de staatsmedia wordt vooral het beeld geschapen dat het allemaal de schuld is van Europa en het westen. Volgens de regering zit Amerika achter de protesten en betalen ze de demonstranten. Het wil er bij de regering niet in dat mensen maandenlang op straat gaan staan blauwbekken om iets te veranderen.
Dat lijkt me nogal een probleem voor de demonstranten. Zeker in een groot land als Oekraïne. Hoe gaat de oppositie hiermee om?
In de grote steden, waar internet is, wordt veel via sociale media gecommuniceerd. Een aantal grote internet-televisiestations bericht er ook structureel over. Maar in de dorpen, vooral in het oosten en het zuiden van het land, blijft de informatievoorziening gebrekkig.
Het is wel opvallend dat ook in het oosten en in het zuiden de vrije informatievoorziening via internet effect heeft. Russia Today verspreidt bijvoorbeeld het beeld dat de mensen die meedoen aan Euromaidan voornamelijk eurofielen, halfgare nationalisten en fascisten zijn. Een beeld dat helaas ook wordt overgenomen door westerse media.
Maar op YouTube kan je gewoon zien hoe het eruit ziet. Na weken zinloos inbeuken op demonstranten hebben ze het in het zuiden en het oosten ook wel een beetje gehad met de regering. Dit heeft er toe geleid dat zelfs sommige mafiabazen openlijk hebben aangegeven niet langer geld te accepteren om tegen de demonstranten te vechten. Ook de hooligans van Donjetsk en andere grote steden in het oosten steunen niet langer de regering. Terwijl dat juist de groepen zijn waar Janoekovitsj op rekent.
In de Nederlandse media worden de protesten vooral neergezet als een strijd tussen oost en west. Hoe kijk jij daar tegenaan?
De berichtgeving van de Nederlandse media is ronduit beroerd. Het NRC en andere toonaangevende kranten halen Russia Today bijvoorbeeld als objectieve bron aan. Ze hebben zelf nauwelijks journalisten ter plaatse, Olaf Koens van de Volkskrant was lange tijd de enige Nederlandse journalist hier.
De verhoudingen tussen oost en west in Oekraïne zijn bijzonder gecompliceerd. Dat hangt nauw samen met de geschiedenis van Oekraïne en de Sovjet-Unie. Historisch gezien is het westen meer op Polen gericht en het oosten meer op Rusland. Daarnaast zijn er verschillen op bijvoorbeeld economisch vlak. Het westen handelt meer met Europa, terwijl industriesteden als Donjetsk zwaar afhankelijk zijn van Rusland. Maar het is niet zozeer een protest voor Europa en de tegenstellingen zijn niet zo scherp als ze worden neergezet.
Waar gaan de protesten dan wel over?
Men is vooral de stelselmatige corruptie zat. Je kan hier geen politieke partij oprichten zonder heel veel geld. Er zijn nog nooit echt vrije verkiezingen geweest. Kiev heeft al vijf jaar geen burgemeester omdat de regering weigert verkiezingen uit te schrijven. Sinds de Oranjerevolutie van 2004 is er op al deze terreinen geen enkele vooruitgang geboekt. In feite hebben de oligarchen nog steeds alle macht in handen.
President Janoekovitsj wordt gezien als een speelbal van hun en van Poetin: iemand zonder eigen ideeën, maar die sinds 2004 wel veel meer macht naar zich toe heeft getrokken. De hoofdeis van de demonstranten is het aftreden van Janoekovitsj. Daarnaast wordt het vrijlaten geëist van politieke gevangenen en een terugkeer naar de grondwet van 2004.
Niemand begrijpt hier overigens de obsessie van Europese leiders met Julia Timosjenko. Als je het de gemiddelde Oekraïner vraagt, zit ze terecht vast wegens machtsmisbruik. Het wordt enkel als hypocriet gezien omdat elke politicus hier de wet overtreedt. De reden voor de opstand is dat Janoekovitsj het nu wel erg bont maakt door geweld tegen de bevolking te gebruiken. Maar in de twintigjarige geschiedenis van Oekraïne is er geen enkele politicus geweest die niet corrupt was.
Welke rol spelen de nationalisten binnen de protesten?
Er zijn inderdaad nationalisten die vrij goed georganiseerd zijn. Maar die stroming moet je binnen de context plaatsen. Oekraïne bestaat pas twintig jaar. Mensen die zich nationalist noemen zijn in de eerste plaats vooral tegen Russische overheersing. Als je op zoek gaat naar meer xenofobe uitingen kom je vooral bij de regering terecht. Die heeft de opstand bijvoorbeeld een ‘Joods complot’ genoemd.
Van het stereotiepe ultranationalist heb ik er maar een handvol gezien. Ze zijn er dus wel, maar het zijn er niet veel. Op de barricades zelf is het vooral een wonderlijke combinatie van elementen die loopt van nationalisten tot radicaal-links.
Maar eigenlijk speelt politieke overtuiging hier maar een beperkte rol. Je ziet alle lagen van de bevolking terug. Van arbeiders tot academici. Achter de barricades zat van de week een gezin, met twee kinderen van rond de acht, Molotovcocktails te maken. Ze hadden er een soort knutselhoek van gemaakt.
Wat wel opvalt is dat de mensen van onder de veertig niet zijn opgegroeid met de Sovjet-mentaliteit. Bij oudere mensen zie je dat ze terughoudender zijn wanneer er gedemonstreerd moet worden. Dat kwam vroeger overeen met een enkeltje Siberië, en dat gevoel zit er nog steeds in. Maar het zijn niet uitsluitend jongeren. Er zijn ook tachtigers die nog net niet op de barricades staan, maar er wel direct achter bezig zijn.
Hoe zit het met de oppositiepartijen?
De oppositiepartijen spelen nauwelijks een rol hier op Maidan. Ze zijn vooral zichtbaar in de buitenlandse media. Maar zelfs Klitsjko, de meest aansprekende oppositieleider, werd afgelopen donderdag bijna afgevoerd van de barricades door de demonstranten.
De Kiev Post heeft onlangs in kaart gebracht hoe de meeste demonstranten gemobiliseerd zijn. Rond de negentig procent van de respondenten gaf aan te zijn gekomen als reactie op het staatsgeweld. Voor de meeste demonstranten is het aftreden van Janoekovitsj het belangrijkste. Hoe het daarna verder moet is ook voor hun nog onduidelijk. Dat neemt niet weg dat ze uitermate vastberaden zijn. Sinds anderhalve week terug de gevechten uitbraken is iedereen voorbereid op een burgeroorlog.
Kan je daar iets meer over zeggen?
Na de bestorming van het raadhuis van Kiev in November is er op Maidan een volksraad ingericht. Dat is de plek waar beslissingen worden genomen en van waaruit demonstraties worden gecoördineerd. Op een gegeven moment bleek echter dat het Maidan-deel niet meer in staat was om meer te doen dan communiqués uit te vaardigen. Daarop werd vervolgens door de president met nog meer geweld op gereageerd.
Dat patroon werd vorige week doorbroken. De oppositie had Janoekovitsj een ultimatum gesteld. Hij moest vorige week donderdag vertrokken zijn, anders zouden de protesten radicaliseren. Maar de president reageerde enkel met nog hardere repressie. De sfeer op Maidan was toen bijzonder slecht. De verwachting was dat de oproerpolitie dat weekend de genadeklap zou uitdelen.
Op vrijdag gingen echter in tien a twaalf regio’s mensen de straat op. In grote steden als Lviv werd de gouverneur weggejaagd. Dat is een nieuwe post die door de president is ingesteld om gekozen burgemeesters monddood te maken. Dat de protesten zich buiten Kiev hebben verspreid, heeft de oppositie gered.
Dat was het moment waarop de regering zich ging beseffen dat ze de macht in meer dan de helft van het land kwijt was. In het westen van Oekraïne is de staat alle macht kwijt over politie, leger en andere handhavende instituties. Maar wat een nog grotere schok was, ook voor Oekraïners zelf, was dat er ook mensen de straat op gingen in het midden en het oosten van het land. Zelfs in de regio’s die traditioneel de machtsbasis van de president vormen zijn gouverneurs weggejaagd en regeringsgebouwen bestormd.
Wat zijn de perspectieven voor de opstand? Hoe reageert bijvoorbeeld het leger?
Het is onbekend waar het leger staat. Een deel van de legertop is in december vervangen. Op een gegeven moment heeft het leger aangegeven dat ze niet zullen ingrijpen. Dat is waarschijnlijk ook waarom de premier is afgetreden. Die riep in het openbaar dat het leger moest ingrijpen. Maar of het leger nog steeds datzelfde standpunt heeft, is onduidelijk.
Bij de regering heerst nog altijd de oude Sovjet-mentaliteit. Ze denken dat ze met desinformatie en harde repressie de bevolking eronder kunnen houden. Wat dat betreft is Oekraïne als voorbeeld ook een nachtmerrie voor Poetin.
Wat betreft de perspectieven van de opstand is het vooral belangrijk dat er kan worden voortgebouwd op de brede steun onder de bevolking en dat de opstand ook in de regio’s voort blijft gaan. Daarnaast is internationale druk belangrijk. Uit een interview met een vrouw die uit de partij van Janoekovitsj is opgestapt bleek onlangs dat een combinatie van druk van de oligarchen en van de internationale gemeenschap ervoor heeft gezorgd dat de noodtoestand niet is afgekondigd.
Is die internationale druk niet vooral onderdeel van de geopolitieke strijd tussen Rusland en het westen?
Natuurlijk hebben de Europese Unie en de Verenigde Staten hun eigen agenda. Maar het feit dat Oekraïne op de grens van twee invloedssferen ligt kan juist een voordeel zijn. Oekraïne heeft een grote potentie en zou sterke economische banden met beide kanten kunnen aanknopen zonder gechanteerd te worden. Dat is natuurlijk het ideaalbeeld, maar dat is wel de grote hoop van deze opstand.