Op de schouders van Karl Marx

Tony Cliff, oprichter van de stroming waartoe ook de IS behoort, was een van de meest opmerkelijke mensen binnen de linkse beweging in Engeland. Van zijn vroege jaren als Joodse revolutionair in het bezette Palestina tot zijn jaren in Engeland, wijdde hij zijn leven aan de strijd voor socialisme. Ian Birchall, schrijver van de nieuwe biografie Tony Cliff: A Marxist for his Time, vertelt zijn verhaal.

Cliff, wiens eigenlijke naam Ygael Gluckstein was, werd in 1917 in Palestina geboren in een zionistisch Joods gezin. Als kind al was Ygael hartstochtelijk voor gelijkheid. Hij was geschokt dat er op zijn school geen Arabische kinderen zaten. Die schok was een eerste stap in zijn ontwikkeling tot revolutionair.

Ygael brak niet meteen met het zionisme. Hij sloot zich aan bij een links-zionistische organisatie en begon tegelijkertijd kritische vragen te stellen over de rampzalige politiek van stalinistisch Rusland. Hij las werken van de Russische revolutionair Trotski. Zijn eerste artikel, dat hij op zijn achttiende schreef, was een poging om Trotski’s theorie van permanente revolutie toe te passen op Egypte.

In 1938 richtte hij met een paar kameraden de Revolutionaire Communistische Liga op. Die heeft nooit meer dan twintig leden gehad, maar de organisatie had zowel Joodse als Arabische leden en probeerde een socialistisch en internationalistisch alternatief te bieden voor het zionisme. In 1939 werd hij gearresteerd door de Britse autoriteiten. Na zijn vrijlating moest de groep min of meer illegaal werken. In 1946 verhuisde Cliff naar Engeland.

Cliff werd lid van de Revolutionary Communist Party, een trotskistische organisatie. Maar het trotskisme verkeerde wereldwijd in een crisis, omdat de analyse die Trotski bij zijn dood had nagelaten niet meer aansloot bij de naoorlogse situatie. Volgens Cliff was het alsof je met een kaart van de Londense ondergrondse de weg probeerde te vinden in de Parijse metro.

Cliff raakte betrokken in de discussie over stalinistisch Rusland. Was het nog een soort arbeidersstaat, of was de erfenis van de Oktoberrevolutie vernietigd? Cliff kwam tot de conclusie dat het een staatskapitalistisch land was. Hierover schreef hij een uitgebreide theoretische studie, maar het argument was simpel: ‘Als de bevrijding van de arbeidersklasse het werk van de arbeidersklasse zelf is, kun je geen arbeidersstaat hebben waarin de arbeiders niet de macht hebben om te bepalen wat er in de maatschappij gebeurt.’ Een Russische arbeider was slachtoffer van hetzelfde systeem als een arbeider in Engeland.

In 1950 werden Cliff en zijn aanhangers uit de Vierde Internationale gegooid. Met 33 mensen richten ze een nieuwe organisatie op, de Socialist Review Group, die in de jaren vijftig slechts wist te overleven. Cliff streefde er altijd naar vast te houden aan de principes van het marxisme, maar deze wel te relateren aan de wereld om zich heen. Jaren later drukte hij het zo uit: ‘Als je op de schouders van Marx zit, kun je ver zien, maar als je op de schouders van Marx zit met je ogen dicht, zie je helemaal niet ver.’

Nieuwe generatie

In de jaren zestig begon de situatie te veranderen. Er werd een nieuwe generatie politiek actief, die de nederlagen van de jaren dertig en veertig niet had meegemaakt. Cliff zette zich onvermoeibaar in om jonge mensen voor zijn organisatie te winnen. Toen ik onderzoek deed voor mijn boek heb ik diverse mensen ontmoet die door Cliff geïnspireerd zijn en nog steeds als socialist actief zijn, binnen de SWP of elders.

Cliff reageerde enthousiast op de gebeurtenissen van 1968, toen er in Frankrijk een studentenopstand en een algemene staking uitbraken. Meer dan twintig jaar waren revolutionairen geïsoleerd geweest. Nu was er de kans om de International Socialists, zoals de groep nu heette, uit te bouwen tot een openlijk revolutionaire partij.

De jaren zeventig waren een opwindende tijd. In 1972 eindigde een mijnwerkersstaking in een overwinning. De dreiging van een algemene staking leidde tot de vrijlating van vijf havenarbeiders die vastzaten wegens overtreding van antivakbondswetten. In 1974 leidde een mijnwerkersstaking zelfs voor het eerst in de geschiedenis van Engeland tot de val van de Conservatieve regering. Cliff reisde door het hele land om groepen arbeiders toe te spreken.

In 1977 nam de organisatie de naam Socialist Workers Party aan. De partij speelde een belangrijke rol bij het opbouwen van de Anti Nazi League, die erin slaagde racistisch rechts terug te dringen. De golf van arbeidersstrijd begon nu af te nemen. Tijdens de mijnwerkersstaking van 1984-85 sprak Cliff op bijeenkomsten om de stakers te steunen. Toen deze staking eindigde in een nederlaag moet hij hebben gedacht dat het onwaarschijnlijk was dat hij nog een revolutie zou meemaken. Maar hij bleef spreken, schrijven en vooral jongere kameraden aanmoedigen. Een paar weken voor zijn dood in 2000 sprak hij nog bijeenkomsten toe.

Het zou makkelijk zijn geweest om een hagiografie te schrijven en te stellen dat Cliff en de SWP altijd gelijk hadden. Maar Cliff verdient beter. Zoals iedereen had hij zijn zwakke punten en maakte hij fouten. De felle manier waarop hij zijn ideeën verdedigde leidde soms tot hevige conflicten met kameraden. Ik heb geprobeerd beide kanten aan het woord te laten.

Sommige mensen zullen zich misschien afvragen waarom ik zoveel tijd heb besteed aan het oprakelen van gebeurtenissen uit het verleden. Ik geloof, net als Cliff, dat we veel van de geschiedenis kunnen leren. In een tijd waarin universiteiten hun geschiedenisafdelingen sluiten, moet de socialistische beweging verantwoordelijkheid nemen voor haar eigen geschiedenis. Ik hoop dat mijn boek daar een kleine bijdrage aan kan leveren.

Tony Cliff: A Marxist for his Time is te bestellen bij LeesLinks