Ongeromantiseerde onderwereld

1 februari 2009

Roberto Saviano is een jonge Italiaanse onderzoeksjournalist die heeft gedaan wat weinigen durfden: de omvang en interne dynamiek van de Napolitaanse maffia in detail beschrijven. Zijn bestseller Gomorra is nu verfilmd – en hoe. Een heel genre wordt naar een nieuw niveau getild.

Door Maina van der Zwan

In film en op tv wordt de maffia meestal geromantiseerd. De gangsters worden geportretteerd als gewiekste ondernemers, gewelddadig, maar met een eigen morele code en liefdevolle toewijding aan hun familie. De gapende wonden die zij in hele samenlevingen slaan blijven buiten beeld. In werkelijkheid is er niets romantisch aan de maffia. Of het nou over de klassieke Siciliaanse maffia of de moderne varianten in de Balkan, Napels of Zuid-Afrika gaat: de maffia draait om hebzucht, zelfverrijking en het vermorzelen van alles wat dat in de weg staat.

In Gomorra beschrijft Saviano hoe diep de Camorra, zoals de Napolitaanse maffia officieel heet, in een van de armste gebieden van Europa geworteld is. Ze controleert de cement- en kledingindustrie, de bouw, de handel en de notoire afvalindustrie. Kortom, ze vormt de dominante factor in de economie van de regio. Napolitanen spreken dan ook niet over ‘de Camorra’, maar over ‘het systeem’. De maffia is als een niets-ontziend organisme van kapitaalaccumulatie, met rivaliserende clans in de rol van de staat.

Saviano werkte als dagloner binnen de verschillende takken van de Camorra en beschrijft het reilen en zeilen van binnenuit. Zijn directe, vlotte schrijfstijl en innige kennis van de straatcultuur maken het boek tot een literair genot. Hij onderbouwt zijn journalistieke exposé met economische theorie, geografie en geschiedenis. Hij analyseert, klaagt aan en noemt namen. Daarmee heeft hij ook zijn leven op het spel gezet, zoals bleek uit het doodvonnis dat de maffia vorig jaar over de schrijver uitsprak.

De verfilming van regisseur Matteo Garrone neemt een andere benadering tot het thema en verzet de bakens voor het genre van de maffiafilm. De kijker krijgt geen verhaal met begin of einde. De film Gomorra is een fragmentarische dwarsdoorsnede van de Camorra als systeem.

We zien een oude geldkoerier die rondloopt als opgejaagd wild. Straatschoffies die Scarface naspelen en elke realiteitszin uit het oog verliezen. Een ambitieuze jongen die eindelijk een baan krijgt als technisch assistent in de afvalfraude, maar eruit stapt als hij zich de omvang van de onherstelbare vergiftigingen van de landbouwgrond realiseert.

In tegenstelling tot het boek biedt de film geen analyse of oordeel, alleen een sociaal-realistisch document van alledaagse ervaringen. Waar in het boek de verteller de lezer begeleidt in het doorgronden van de maffia, is de kijker in de film een noodgedwongen voyeur, die vaak achteloos meekijkt, soms voorzichtig op afstand. Met de fragmentarische stijl bezorgt dat de kijker een ongemakkelijk gevoel van onheilspellendheid.

Het is een moedige aanpak die werkt. Er is noch glorie, noch sensatie, enkel rauwe shots van opgefokte gangsters en murw geslagen mensen die hun leven slijten als mieren in flats van troosteloos beton. Hun gezichten vertellen het echte verhaal van de maffia.