NPO: omroep zonder grenzen
Begin 2022 stopte RTL met The Voice of Holland nadat Tim Hofman in het programma BOOS klachten openbaar maakte over seksuele intimidatie en verkrachting door de programmamakers. Daarop volgde de onthulling dat presentator Matthijs van Nieuwkerk (De Wereld Draait Door, DWDD) zich jarenlang schuldig had gemaakt aan (seksuele) intimidatie en vernedering.
Dit leidde bij tientallen medewerkers tot psychische klachten, burn-outs en ziekmeldingen. Maar behalve ‘indringende gesprekken’ deed de BNNVARA-directie destijds weinig.
Naar aanleiding van het DWDD-schandaal stelde het NPO-bestuur in december 2022 een Onderzoekscommissie Gedrag en Cultuur Omroepen (OGCO) in. In januari publiceerde deze het rapport Niets gezien, niets gehoord en niets gedaan. Het onderzoek was ‘niet persoonsgericht’, waardoor het objectiever is maar helaas ook veel verhult. Toch zou zulk onderzoek vaker moeten plaatsvinden, om te beginnen in de culturele sector en de gezondheidszorg.
Het OGCO-rapport is gebaseerd op 2566 vragenlijsten voor (oud-)medewerkers (‘respondenten’), meer dan 200 gesprekken en 130 documenten en regelingen. Driekwart van de respondenten gaf aan dat ze te maken hadden met pestgedrag, discriminatie, intimidatie of seksisme. Twee derde van hen waren doelwit of getuige van roddelen en een op de vijf van verbaal geweld.
Medewerkers noemen het een ‘schreeuwcultuur’ waarbij collega’s worden uitgescholden, afgesnauwd en bedreigd met verlies van hun werk. Andere vormen van intimidatie zijn non-verbaal: slaan met deuren of op tafels, of gooien met kantoorspullen inclusief stoelen. Fysiek geweld komt veel minder voor (1 procent) maar heeft enorme impact.
Seksisme en racisme
Vrouwen ervaren vaker discriminatie dan mannen, net als seksuele intimidatie. In de gesprekken geeft 55 procent van de medewerkers aan dat ze seksisme hebben meegemaakt. Meestal gebeurt dit door mannen die ouder zijn, maar soms ook vrouwen in een hogere positie die dit gedrag kopiëren.
Vrouwen of jonge (homoseksuele) mannen worden lichamelijk ‘gekeurd’, of krijgen een opmerking als: ‘wie zou je liever pijpen, mij of …?’ Meerdere personen geven aan dat ze tegen hun zin benaderd zijn voor seks. De onveilige werksfeer die ontstaat door grensoverschrijdend gedrag wordt zo door de plegers ook nog uitgebuit.
Medewerkers met een niet-Europese of biculturele achtergrond maken vaker discriminatie mee: ruim een kwart. Dit heeft de vorm van racistische opmerkingen, bijnamen en ‘grappen’. Het rapport zegt: ‘Als journalist of redacteur van kleur worden journalistiek-inhoudelijke bijdragen pas serieus genomen als ze het beeld van de status quo bevestigen.’
Zwangeren en moeders met jonge kinderen ervaren ook discriminatie. Zij worden onder meer geconfronteerd met ontslagdreiging, het aanpassen van de data van hun tijdelijke contracten en de ontzegging van een vast contract. Zelfs wettelijke rechten zoals pauzes voor kolven worden moeilijk of onmogelijk gemaakt.
De uiterst rechtse omroep WNL springt er negatief uit. Medewerkers worden vaker gepest en maken meer overuren. WNL is dan ook een soort mini-dictatuur waar de directie één persoon is, die ook werkt als hoofdredacteur.
Dat NOS Sport een bolwerk is van witte mannen van middelbare leeftijd, is bekend. De meesten hebben een vast contract en voelen zich bijna onaantastbaar. Bijna een kwart van de medewerkers meldt racisme; tegelijk is slechts twee procent van de collega’s van kleur. Seksisme is diepgeworteld: vrouwen voelen zich ‘loslopend wild’ en mijden daarom de sportredactie.
Toxisch leiderschap
Bij DWDD benoemt bijna de helft van de medewerkers dagelijks of wekelijks pestgedrag. Tegelijk had slechts 9 procent van hen een vast contract. Het rapport benoemt ‘egocentrisch leiderschap’, maar hoe dat eruitzag blijkt duidelijker uit de mediaverslagen.
Van Nieuwkerk gedroeg zich als een ongekroonde koning in zijn privédomein. Bij een fout met het geluid moest een cameraman nederig ‘sorry, meneer van Nieuwkerk’ zeggen. ‘Het was alsof de duivel in hem kroop’, aldus een redacteur in het Algemeen Dagblad. Van Nieuwkerk trok mensen over tafel, duwde ze tegen de muur of de grond en spuugde ze in het gezicht. Zijn ongelijke seksuele relatie met een medewerker, van wie later het contract werd beëindigd, was deel van een ‘normaal’ patroon bij DWDD.
Slachtoffers en getuigen van grensoverschrijdend gedrag lijden onder meer door stress, slapeloosheid, hoofdpijn en angsten. Het gedrag kan de werksfeer gaan bepalen, zeker als het wordt gekopieerd en collega’s ook nog vluchten in drugs en drank. Dit leidt tot een hoog personeelsverloop en ziekte en tast de journalistieke kwaliteit aan.
Van de medewerkers ziet 90 procent falend of zelfs toxisch leiderschap als hoofdoorzaak voor grensoverschrijdend gedrag. Presentatoren en dj’s voelen zich verheven boven de rest en zijn wispelturig. Leidinggevenden negeren officiële werktijden en ontslaan personeel bij de kleinste ‘misstap’.
Meer dan de helft van degenen die grensoverschrijdend gedrag meemaakten, meldde dit bij bijvoorbeeld leidinggevenden of een vertrouwenspersoon. Zij werden niet serieus genomen: ‘Je bent al de zoveelste.’ Er werden alleen mensen vervangen die uitvielen.
De NPO-leiding gebruikt vage beoordelingscriteria om mensen naar believen te ontslaan. Tijdelijke contracten worden niet verlengd en met een vast contract moet je tekenen voor beëindiging en een zwijgplicht. Dit gaat samen met stelselmatige overbelasting van personeel: werken bij de NPO is een ‘way of life’ waarnaast vriendschappen, vakanties en hobby’s nauwelijks ruimte hebben.
Versterking van de werkvloer
Hier lijkt een taak weggelegd voor de vakbond en de ondernemingsraad (or). Het probleem met de NPO-or is echter dat veel leden leidinggevende zijn. Daarbij krijgen or-leden niet de nodige vrijstelling om dit werk fatsoenlijk te doen. NPO-bestuurders spelen soms ook vertrouwelijke informatie door naar leidinggevenden, wat de onveiligheid op de werkvloer versterkt.
De commissie pleit voor diverse maatregelen tegen grensoverschrijdend gedrag, zoals erkenning en nazorg, investeren in medewerkers en voorbeeldgedrag. ‘Tot slot: doe normaal tegen elkaar.’ Maar het probleem en de oplossing liggen niet in de houding alleen.
Tv- en radioprogramma’s draaien te veel rond presentatoren als Van Nieuwkerk. Met vier ton per jaar wordt hun ego en hun macht gevoed. De salarissen binnen de omroep moeten verregaand worden genivelleerd.
De besluitvorming over de programma’s moet in handen komen van een democratisch gekozen personeelsraad waarvan de veelverdieners zijn uitgesloten. Alle leidinggevenden in de NPO-or moeten plaats maken voor personeel zonder bestuursfunctie, dat officieel tijd krijgt voor dat werk. De vakbonden NVJ en FNV zouden samen met NPO-medewerkers een pakket van structurele oplossingen kunnen formuleren.
Systeemverandering
Grensoverschrijdend gedrag speelt ook buiten de NPO en is een breed maatschappelijk probleem. Het Centrum Veilige Sport kreeg in 2022 meer dan 1400 meldingen, driekwart meer dan eerdere jaren. Al in 2017 publiceerde de NOC*NSF-commissie-De Vries haar onderzoek over grensoverschrijdend gedrag in de sport.
Ze benoemde genderongelijkheid, een hoge tolerantie van fysiek geweld en machtsverschillen als ‘risicofactoren’. De helft van de slachtoffers was jonger dan 16 jaar. ‘Het merendeel van de plegers is mannelijk, ouder dan het slachtoffer en hiërarchisch hoger geplaatst in de organisatie.’
Het fysieke is ook belangrijk in de bredere cultuursector. ‘Artistiek leiders of regisseurs bepalen wie er wel of niet mag spelen en wat voor rollen iemand krijgt. Gek genoeg zijn ze zich vaak niet zo bewust van die machtspositie’, zei actrice Jacqueline Blom hierover. Zij hoopt op ‘systeemverandering’.
In de zorg is het samenwerken ‘onder hoge druk’ een reden waarom artsen elkaar niet op grensoverschrijdend gedrag aanspreken. Studenten die dat wél deden, werden uit de artsen-appgroep gegooid. ‘Een… specialist belde daarna met andere ziekenhuizen om rond te bazuinen dat ze ons nooit moesten aannemen’, aldus een melder.
Het kapitalisme organiseert elke sector hiërarchisch, met miljonairs aan de top. Het systeem vervreemdt mensen van elkaar en heeft seksualiteit veranderd in een koopwaar. In een ‘prestatiecultuur’ waar de top de baantjes verdeelt, loert altijd machtsmisbruik. Daartegen helpt alleen een arbeidersrevolutie.