Nederland 1940 – 1945: Oorlog, Verzet & Bevrijding
Historici hebben oorlogen slechts verschillend geïnterpreteerd, maar het komt erop aan om ze te stoppen. Deze parafrasering van een bekend citaat van Marx is de basisgedachte achter deze brochure.
De Tweede Wereldoorlog is verreweg de meest destructieve oorlog uit de geschiedenis van de mensheid. Vrijwel alle landen in de wereld waren erbij betrokken – ofwel in de oorlogsvoering, ofwel economisch. De materiële schade door de oorlog is onschatbaar. In Europese landen werden 20 tot 40 procent van de huizen vernietigd of beschadigd. De infrastructuur, landbouw en industrie raakten zwaar gehavend. Naar schatting stierven van 1939 tot 1945 zo’n 70 tot 85 miljoen mensen.
Een bijzonder weerzinwekkend onderdeel van de oorlog was de Holocaust. Dit was de geplande deportatie van en moord op zes miljoen Europese Joden en vijf miljoen anderen. Tot deze groep behoorden miljoenen mensen van Slavische oorsprong, meer dan 130.000 Roma en Sinti, mensen van kleur, duizenden homoseksuelen, en vele tienduizenden socialisten, communisten en vakbondsactivisten. Extreem racisme en een haat tegen alle andersdenkenden waren vitaal in de nazi-ideologie.
Goede oorlog?
Naoorlogse historici hebben dit wel gebruikt om de militaire strijd van de geallieerde mogendheden, Groot-Brittannië, de Verenigde Staten en Rusland, te framen als een ‘goede oorlog’. Daarmee verliezen we echter uit het oog dat de geallieerden hun eigen imperialistische doelen hadden in de oorlog.
In 1938, na de aansluiting van Oostenrijk bij Duitsland, sloten de Groot-Brittannië en Frankrijk het verdrag van München met Duitsland en Italië. Door toe te geven aan Hitler met een naïeve appeasement-politiek, hoopten ze oorlog in Europa te voorkomen. Stalin was op zijn beurt in 1939 in staat om Polen onderling te verdelen met Hitler.
Daarna vocht het Britse leger tot in mei 1943 vooral in Noord-Afrika. Zij hadden hun blik gericht op het Suez-kanaal en de olie in het Midden-Oosten. De eerste Amerikaanse interventie, na de aanval op Pearl Harbor op 7 december 1941, was in de Stille Zuidzee.
Het lot van de slachtoffers was nooit leidend voor de geallieerden. Antisemitisme heerste overal. Toen in 1939 het Duitse passagiersschip St Louis 937 mensen – vooral Joden – wegbracht uit nazi-Duitsland, weigerden Cuba en de VS hen toegang. Ze keerden terug naar Europa, en 254 van hen werden alsnog vermoord in de kampen. Ook in Nederland was antisemitisme alom aanwezig, vooral bij rechtse politici en in bladen zoals de Telegraaf.
We mogen niet vergeten dat ook het geallieerde kamp in de oorlog verantwoordelijk was voor misdaden tegen de mensheid. In Hamburg en Dresden stierven honderdduizenden mensen in de vuurstormen door de bombardementen. En in spierballenvertoon tegen Stalins Rusland, legde de VS met twee atoombommen de Japanse steden Hiroshima en Nagasaki in de as.
De Tweede Wereldoorlog heeft het aangezicht van de wereld drastisch veranderd. De dominantie van het Britse imperium ‘waar de zon nooit onderging’ werd vervangen door de hegemonie van de Verenigde Staten en in mindere mate Rusland. Dankzij de oorlogsbudgetten ontstonden industriële giganten, in de petrochemie, de metaal, de wapenindustrie en in andere sectoren. Terwijl miljoenen mensen stierven, voedde de oorlog het kapitaal.
Klasse
De ervaring van de oorlog was verschillend voor arm en rijk. In mei 1940 werd Rotterdam gebombardeerd door bommenwerpers die vlogen op kerosine die nota bene was geleverd door Shell. In dezelfde dagen vluchtte koningin Wilhelmina met haar Shell-aandelen in de bagage naar Londen. Zoals Marx schreef in Het Kapitaal: “De accumulatie van rijkdom aan de ene kant is… tevens accumulatie van ellende… aan de andere kant.”
Om deze reden is de oppositie tegen fascisme anders vanuit de verschillende klassen. Rijke industriëlen die door de nazi’s werden opgesloten, verloren meestal alleen een deel van hun vrijheid. Ook niet-fascistische bedrijfseigenaars zagen hun zaken floreren onder de nazi’s. Arbeiders daarentegen werden gebruikt als kanonnenvoer, reservoir van dwangarbeid of, afhankelijk van de situatie, vermoord.
Liberalen zijn halfslachtig in hun omgang met fascisten en proberen als het even kan een deal te sluiten. Dat patroon zien we ook vandaag de dag, bijvoorbeeld toen premier Mark Rutte in maart 2023 op bezoek ging bij de fascistische Italiaanse premier Giorgia Meloni.
Fascisme
Fascisme was geen exclusief Duits en Italiaans verschijnsel. Met 50.000 leden in 1935 was de Nederlandse Nationaal Socialistische Beweging (NSB) geleid door Anton Mussert relatief één van de grootste nazipartijen van Europa. Hoewel de partij daarna in een neergang raakte, werd ze door de Duitse nazibezetters in een positie van macht gebracht.
Tienduizenden Nederlandse NSB’ers en collaborateurs profiteerden van de terreur en de Holocaust. Zij kregen tijdens en na de oorlog het verwijt om ‘landverraders’ te zijn. Dat wordt nu Thierry Baudet verweten van het fascistische Forum voor Democratie, met zijn Russische sympathieën en financiers. Ook hierin herhaalt de geschiedenis zich.
Dit argument schoot echter altijd tekort, omdat fascisme vooral de vijand is van de arbeidersbeweging. Antisemitisme diende daarin als stormram. Maar arbeiders hebben geen vaderland, net zo min als de multinationale kapitalisten die besloten om de Duitse nazi’s te financieren. Dit leverde hen in de oorlog miljardenwinsten op via plundering en slavenarbeid.
Nivellering
Een andere trend onder historici van de oorlog is wat Remco Ensel en Evelien Gans ‘nivellering’ noemden.1 Dit bestaat uit twee onderdelen.
Het eerste is het bekende argument ‘Wir haben es nicht gewusst’. We wisten niet dat er een massamoord op Joden plaatsvond, wat ook de titel is van Bart van der Booms boek Wij wisten niets van hun lot. Dit is onzin. In de Kristallnacht van 1938 werden op grote schaal Joodse winkels en Synagoges aangevallen en vernield door de Duitse nazi’s.
In een speech voor de Rijksdag op 30 januari 1939 dreigde Hitler al met de vernietiging van het Europese Jodendom als er oorlog zou uitbreken. Tijdens de oorlog kwamen voortdurend berichten naar buiten over de massamoord, via het Rode Kruis, het ondergrondse verzet en anderen. Iedereen die het ‘niet wist’ sloot de ogen voor deze realiteit, bewust of niet.
Ten tweede is het mode om de ‘slechte kanten’ van het verzet breed uit te meten, en nazi’s en collaborateurs een ‘menselijk gezicht’ te geven. Zo vertrokken Oostfrontstrijders ‘vol idealen’ naar het Russische front.2 Hoewel Stalins Rusland allang geen progressief systeem meer was, gingen deze soldaten in feite toch de strijd aan tegen het ‘spook van het communisme’, in hun woorden het ‘Joods-Bolsjewistisch complot’. Hun idealen waren volslagen reactionair.
Hoop
Na de Februaristaking van 1941 was het het ondergrondse verzet, met de communisten voorop, dat arbeiders hoop gaf op verandering. In de bevrijding had de bevolking de overweldigende hoop dat er een ander soort maatschappelijke orde zou kunnen komen. Deze orde moest democratischer zijn dan die van voor de oorlog. Mensen zouden niet nodeloos moeten lijden door honger en ziekte, en ze zouden een vervullend bestaan moeten krijgen.
Deze hoop werd echter met de geallieerde bezetting van Europa de bodem in geslagen. De oude machthebbers keerden terug met ‘business as usual’. Fascistische organisaties werden weliswaar ontbonden, maar veel zogenaamde ex-nazi’s konden hun oude leven oppakken en zelfs carrière maken.
Had het anders kunnen lopen? Het antwoord daarop is ja. Om dat te zien, moeten we de keten van historische gebeurtenissen terug volgen naar Duitsland in 1918-1921. In deze periode kwam, na Rusland, ook de Duitse arbeidersklasse in opstand. Zij vormden arbeiders- en soldatenraden, en de Duitse Keizer vluchtte – nota bene naar Nederland. Maar de sociaaldemocratische SPD liet deze raden ontbinden en stuurde de rechtse Freikorps op de arbeidersbeweging af.
De Russische revolutionair Leon Trotski pleitte tijdens de opkomst van Hitlers NSDAP voor een eenheidsfront van communisten (KPD) met de sociaaldemocraten. De miljoenen leden van deze partijen en de vakbonden hadden het fascisme gezamenlijk kunnen stoppen. Maar de leiders van KPD en SPD wezen vooral naar elkaar als ‘fascist’, en de noodzakelijke actie kwam niet tot stand.
Kort na zijn machtsovername, op de Neurenbergse Partijdag van 1933, zei Adolf Hitler: “Voor onze opkomst bestond maar één bedreiging: als onze tegenstander het principe herkende, duidelijkheid over deze ideeën schiep en elk verzet uit de weg ging. Of als hij vanaf de eerste dag met de grootst mogelijke brutaliteit de eerste kiem van onze nieuwe beweging had vernietigd.” (Mijn cursief, MK)
Na een kwarteeuw van expansie, is de kapitalistische economie in een nieuwe, langdurige economische crisis geraakt. Dat betekent al decennialang nieuwe oorlogen, die opnieuw racisme en onderdrukking met zich meebrengen. In voormalig Joegoslavië kwamen Bosniërs en Serviërs tegenover elkaar te staan, in Rwanda de Hutu’s en Tutsi’s. Etnische zuiveringen gaan hand in hand met verkrachting van vrouwen en moord op LGBTQAI+-mensen.
De strijd tegen het nieuwe fascisme zou de speciale aandacht van links en de vakbonden moeten hebben. Waar zij erin slagen om door te breken, is de mogelijkheid voor verzet nog maar minimaal. Dat laat ook het verhaal van de bezetting van Nederland zien, waarover deze brochure gaat.
De periode 1939-1945 is een zwart hoofdstuk uit onze geschiedenis. Maar het is ook het verhaal van een dappere strijd van de Nederlandse arbeidersklasse. Die loopt door tot de dag van vandaag, voor een wereld die we nog steeds kunnen winnen.
De brochure is uitgegeven door LeesLinks en is voor €4,50 euro te koop in onze webshop.
Mark Kilian
maart 2023
1 Remco Ensel en Evelien Gans, ‘Wij weten iets van hun lot’, De Groene Amsterdammer 50, 12 december 2012.
2 De Aartsbisschoppen schreven al in 1943 over “een zeker idealisme (nl. de strijd tegen het Bolsjewisme)” als geldige reden om lid te worden van de Waffen-SS. Dit taalgebruik is in recente jaren overgenomen door liberale historici internationaal en in Nederland, onder wie Robin te Slaa en Edwin Klijn, Josje Damsma en Erik Schumacher (literatuur in hoofdtekst) en Ad van Liempt: zie M. Kilian, ‘De oorlog volgens Ad van Liempt’, www.socialisme.nu, 9 februari 2023. Het probleem is de dubbele betekenis van ‘idealen’, waarbij de positieve klank goedkeuring door de auteur suggereert.