Mephisto: ‘Als alles om je heen liegt, moet je dan als enige de waarheid zoeken?’
Foto door Ben van Duin ©.
Het is 1924 als acteur Hans Miklas een toneelgezelschap uit Hamburg op de joodse achtergrond wijst van hun steractrice Dora Martin. Gepassioneerde dialogen volgen: is je afkomst belangrijker dan het soort theater dat je maakt? De acteurs vallen over elkaar heen om hun ideologische standpunten te verduidelijken. De rising star van het gezelschap is Hendrik Höfgen, voortreffelijk gespeeld door Olaf Malmberg. Hij krijgt het voor elkaar dat Miklas het toneelgezelschap moet verlaten.
Het toneelstuk is gebaseerd op Mephisto – Roman einer Karriere, in 1936 geschreven door Klaus Mann, zoon van Thomas Mann. Voor Mephisto stond de artistieke loopbaan van Klaus Manns zwager Gustaf Gründgens model. De bewerking tot toneelstuk staat op naam van Erik-Ward Geerlings.
Mephisto wordt gebracht door Toneelgroep Maastricht en is een actuele raamvertelling: we zien acteurs die acteurs spelen, in een veranderende en verhardende wereld. De drie bedrijven spelen zich af in achtereenvolgens 1924, 1933 en 1936. De onderliggende thematiek is welke vrijheid je als artiest hebt en welke invulling je aan je maatschappelijke verantwoordelijkheid kunt of moet geven.
Het publiek is er getuige van hoe hoofdpersoon Höfgen langzaam zijn ziel verkoopt aan de ‘duivel’. Zo volhardend als hij denkt te zijn in zijn idealen, speelt zijn ijdelheid hem parten als de nazi’s zijn acteertalent prijzen en hem een glansrijke carrière geven in het nationale staatstheater in Berlijn. In de jaren die volgen speelt hij de rol van de duivel Mephisto in Goethes Faust.
Hij realiseert zich niet dat het te laat is om de theaterwereld van binnenuit te veranderen. Oskar Kroge, de intendant van het Hamburgs toneelgezelschap in 1924, omschrijft dit proces als volgt: ‘Hun denken offeren om hun lichaam te redden en daarom hun intellect laten overwinteren en het spelletje spelen van doen-alsof-voor-gevorderden’. Höfgen gaat zelfs zo ver dat hij op het einde zijn geliefde Julietta verraadt omdat ze zwart is. Met een intense en dramatische moderne dans schaduwt Juliette haar Höfgen nog een poosje tot ze van het toneel verdwijnt, verraden en vergeten.
Ook de andere personages reageren op de opkomende fascistische beweging. Zo vraagt Nicoletta van Niebuhr zich af: ‘Als alles om je heen liegt, moet je dan als enige de waarheid zoeken?’ Deze eens zo felle en principiële actrice kan in de slotscène niet meer rechtop staan, gebroken en gebogen door de mishandelingen in concentratiekampen kiepert ze alsmaar als een stijve marionet om.
Het opkomend fascisme wordt op bijzondere wijze weerspiegeld in het gebruik van de ruimte op het toneel. Het ‘revolutionaire theater’ uit 1924 – in het begin dient het publiek als spiegel in de kleedkamer – verandert langzaam in een grote hal vol hakenkruisen waar de acteurs klaarblijkelijk alleen nog kunnen schreeuwen als blijk van hun (vermeende) bekering tot het nazisme.
In de stukken van Toneelgroep Maastricht staat ‘het tijdloze verhaal van de ploeterende mens en zijn verlangen naar houvast’ centraal. Ook in Mephisto is deze thematiek tastbaar neergezet. Het toneelstuk wordt zeer overtuigend gespeeld en je loopt gegarandeerd met kippenvel de zaal uit. Ook al wordt het niet expliciet gebracht, enige gelijkenis met de tijd waarin we nu leven dringt zich aan de toeschouwer op. Wat een gemis zal het zijn als dit soort kwalitatief hoogstaand theater moet verdwijnen door de bezuinigingen.
Mephisto is tot 23 februari te zien: zie de speellijst op toneelgroepmaastricht.nl
____________________________________________________________________________________________________________________________________
Interview met regisseur Arie de Mol
Waarom heeft Toneelgroep Maastricht juist nu gekozen voor dit stuk?
Als theatermaker zie ik het als mijn taak om de huidige sfeer in dit land te bespreken. Het gaat niet alleen om een politieke beslissing om te bezuinigen. Ik ben geschrokken van het gemak waarmee sommige sectoren weggezet worden als geldverkwisting. Alsof mensen in de culturele sector blowende luiwammesen zijn die het belastinggeld van de hardwerkende mens opsouperen.
Ik zie echter alleen maar kunstenaars om mij heen die 24 uur per dag zich de pestpokken werken. Wat is een beschaving zonder reflectie, nuance en kritiek? We worden zo gedachteloze consumenten. Waar is het hart en de ziel van de samenleving gebleven?
Met de mensen in het toneelstuk loopt het slecht af. Ben je pessimistisch?
De meeste personages in het toneelstuk buigen voor de massa. Ze vluchten of ze hobbelen mee. Ik denk dat in Nederland veel mensen het niet eens zijn met de verharding.
Maar je kunt niet bij een constatering daarvan blijven. We zijn de risee (dorpsgek) van Europa geworden met de bezuinigingen op cultuur. Daarom probeer ik reuring te blijven geven. De PVV gaat met hun harteloze ‘ijzerenheinigheid’ gemakkelijk de discussie aan. Cohen verliest dat omdat hij vanuit zijn emotie reageert.
Wij moeten het daarom slimmer aanpakken. We hebben er bewust voor gekozen om dezelfde strategie als de PVV te gebruiken, zakelijk en zonder emotie. We verbergen ons achter het verhaal van de jaren dertig zonder directe lijnen met de actualiteit te leggen. We leveren veel kritiek, maar de toeschouwer moet de conclusie trekken.