Marlene Dumas in beeld
Door Hella Baan
Het centrale thema van deze solotentoonstelling is de impact van het beeld, in de eerste plaats op de kunstenaar zelf. Tot midden jaren zeventig werd nieuws in Zuid-Afrika voornamelijk via kranten verspreid. Dumas was onder de indruk van de gestage stroom persberichten en foto’s, die vooral gingen over liefde en dood. Eenmaal verhuisd naar Nederland begon ze krantenfoto’s en eigen polaroids in haar kunst te verwerken.
Het eerste grote werk wat ze op die manier maakte hangt in de eerste zaal. Love versus Death (1980) is een collage van vier brede en twee dunne stroken papier. Op de dunne stroken heeft Dumas krantenfoto’s geplakt en voorzien van commentaar. Vervolgens heeft ze het materiaal van deze ‘clue-strips’ uitgewerkt in grote potloodschetsen, en op de brede stroken geplakt. Zo krijgen de mediabeelden het aanzien van een verwarrende strip en worden ze uit hun verband gerukt.
In de tentoonstelling zijn de kunstwerken deels chronologisch, maar ook rond belangrijke thema’s geordend. Zo krijgt de bezoeker iets mee van haar persoonlijke ontwikkeling en de manier waarop verschillende patronen zich in haar kunst hebben uitgekristalliseerd. Maar af en toe leidt het ook een beetje tot willekeur. De kleine zaaltjes bungelen er bijvoorbeeld qua informatie en coherentie maar een beetje bij. Gelukkig wordt dit gecompenseerd door de aantrekkingskracht van de individuele werken.
Impact
Dumas is zichzelf bewust van de impact van haar eigen beelden. De drijvende kracht achter haar kunst is de ongebruikelijke invalshoek die Dumas vaak heeft. Toen ze in 1989 beviel schrok ze bijvoorbeeld van de karakteristieke lelijkheid van haar dochter. De pasgeborene leek zeker niet op een baby’tje uit een zoete Pamperreclame.
Vervolgens maakte ze vier menshoge schilderijen van baby’s onder de noemer The First People. Ze beeldt hen af met prominent aanwezige hoofden en vervormde rimpelige lichaampjes. Het zijn krachtige wezentjes. Hun gedetailleerde lichamen spatten door het contrast met de gekleurde achtergrond van het doek af. De manier waarop zij het vlak vullen heeft iets heroïsch. Misschien groeien ze wel uit tot een toekomstige generatie wereldverbeteraars.
Een onderwerp als dit hangt samen met een ‘vrouwelijk’ perspectief, iets wat helaas niet zo gebruikelijk is in de kunst. Met het grote schilderij The Painter (1994) illustreert Dumas haar positie als vrouwelijke kunstenaar. We zien daarop een jong naakt meisje met een gedrongen lichaam en indringende, ietwat rebelse blik. Haar handen en polsen zijn bedekt met rode en blauwe verf. Ze steken fel af bij de rest van het schilderij. Dit is wederom een ongebruikelijk werk dat de traditionele verhouding tussen vrouwelijk model en mannelijke kunstenaar doorbreekt. In dit geval zijn beiden vrouwelijk en treedt het kind ook nog eens op in de rol van kunstenaar.
Engagement
Ook erg boeiend is de manier waarop Dumas het publiek met haar engagement bijna tot stellingname dwingt. Dat is zeker het geval met betrekking tot de Palestijnse vrijheidsstrijd, die gaandeweg een steeds grotere rol in haar oeuvre speelt. Zo portretteerde ze in 2002 op een aangrijpende manier een Palestijnse vliegtuigkaper met Dead Girl. We zien alleen de hals en het bleke gezicht van de vrouw, die levenloos op de grond ligt. Haar zwarte haar en geronnen bloed steken fel af bij haar lichte huid. Haar ogen zijn leeg en uitgeblust.
Ook maakte ze kritische werken over de muur die Israël wil optrekken. Het zijn ongemakkelijke beelden die het publiek de vraag stellen: wat gebeurt er precies in het Midden- Oosten en in hoeverre heeft onze maatschappij daar schuld aan?
Mijn absolute favoriet is haar werk Models uit 1994, waarmee de tentoonstelling eindigt. Het bestaat uit een muur gevuld met honderd portretten van 62 bij 50 centimeter. Allerlei verschillende kenmerken, zoals leeftijd, geslacht, en kleur, lopen door elkaar heen. Dumas heeft ook portretten opgenomen van kunstenaars als Rembrandt. Als je goed kijkt ontdek je zelfs een alien. De zee van beelden maakt al die kenmerken als het ware meer vloeibaar, waardoor ze er uiteindelijk niet meer toe doen.
Helaas is dat niet de status quo in Nederland. In de tentoonstelling mist de kritische reflectie daarop. Dumas zag Nederland voor haar emigratie als ‘een tolerante provincie van Europa’. Voor de gemiddelde Afrikaanse vluchteling zal dat beeld door het Nederlandse asielbeleid nooit lang standhouden.
Op gezette momenten laat Dumas zich kritisch uit over zaken als islamofobie. Het geschilderde portret The Neighbour van Mohammed B. hangt echter zonder toelichting, los van de tentoonstelling, op de benedenverdieping van het museum. Kortom, er wordt een prachtige dwarsdoorsnede getoond van Dumas’ kunst, maar er is een gat op de plek waar Nederlands vuile was zou moeten hangen.
Marlene Dumas: The Image as Burden, t/m 4 januari 2015 in Stedelijk Museum Amsterdam