Krachtige vrouwbeelden tegen onderdrukking

De tentoonstelling Female Power combineert kunst van nu met die uit de jaren zeventig en tachtig, van de tweede feministische golf. Dit plaatst de pogingen van hedendaagse kunstenaars om nieuwe vrouwbeelden te creëren in een ander perspectief. Hella Baan was betrokken bij de samenstelling van deze tentoonstelling.
11 mei 2013

Een poster met een inktzwarte achtergrond kondigt de tentoonstelling aan. In witte koeienletters staat FEMALE POWER. Daaronder zijn de contouren van een zwarte vrouw te onderscheiden. Haar hoofd is helemaal behaard, met horens.

De foto is een montage, gemaakt door Nandipha Mntambo uit Zuid-Afrika. De kunstenaar transformeert zichzelf in een synthese van man en vrouw, dier en mens. Door tegenpolen te verenigen in beeld werpt de kunstenaar vragen op: wat vinden wij ‘vrouwelijk’ en waarom? Waar liggen de grenzen?

De tentoonstelling staat in het teken van ‘vrouwelijke kracht en energie’, waarbij wordt gepoogd ‘een duik te nemen in de geschiedenis van moeder, over-over-grootmoeder, naar de (moeder-)godin’. Deze benadering verwijst naar de ontwikkeling van de vrouwenbeweging in de jaren zeventig en tachtig.


Tweede feministische golf

De eerste zaal toont werken van zes pioniers uit deze periode, onder wie Betsy Damon, Mary Beth Edelson, Ana Mendieta en Nancy Spero. Zij verwerkten in hun kunst godinnenbeelden en andere ‘archetypen’, oermodellen, om tot een nieuw vrouwbeeld te komen.

Binnen de vrouwenbeweging organiseerden vrouwen zich om hun positie, hun eigen bewustzijn en uiteindelijk zichzelf te veranderen. Met de ‘eenheid’ van vrouwen zou het seksisme overwonnen kunnen worden. De kunstenaars probeerden hier een kunstzinnige uiting aan te geven. Edelson en Mendieta verwerkten ook rituelen in hun kunst. Daarmee creëerden ze een symbolische nieuwe wereld om de bestaande orde tijdelijk te ontsnappen, net zoals sommige vrouwen zich terugtrokken in vrouwengroepen en communes.

Deze kunstwerken zijn vernieuwend in de manier waarop zij vrouwen verbeelden als zelfstandige en krachtige autonome wezens. Ze gingen daarmee lijnrecht in tegen de heersende ideeën van die tijd. In hun utopische werelden zijn vrouwen in bepaalde mate allemaal met elkaar verbonden en maken zij samen een revolutie.

In werkelijkheid dwong de vrouwenbeweging grote veranderingen af, maar was er geen echt ‘zusterschap’ tussen vrouwen, meer een tijdelijke coalitie van heel diverse groepen en individuen. Van het vestigen van een werkelijk vrije wereld met gelijkheid van de seksen was al helemaal geen sprake. Na verloop van tijd viel de beweging uiteen, en de utopische tak van feministische kunst van die tijd werd teruggedrongen naar de marge en raakte in de vergetelheid.

Na het proces van verval werden de ideeën van die tijd als achterhaald beschouwd door feministen die zichzelf ‘anti-essentialisten’ noemden. Ze waren van mening dat door te spreken over ‘mannen’ en ‘vrouwen’ als twee gescheiden groepen, je het verschil tussen die twee bevestigt en daarmee het seksisme in stand houdt. Het gat dat er bestaat in de tentoonstelling tussen de jaren tachtig en het heden getuigt daarom van het wegvallen van de belangstelling voor kunst die zich bezighoudt met het thema van vrouwelijke seksualiteit en kracht als weerwoord tegen seksisme.


Hedendaagse kunst

Hoewel er tegenwoordig zelden acties plaatsvinden tegen seksisme is er wel een sluimerend bewustzijn van vrouwenonderdrukking. Dit beïnvloedt ook het werk van hedendaagse kunstenaars. Daarom maken de volgende vijf zalen in de tentoonstelling een sprong vooruit naar de hedendaagse kunst.

Deze werken leggen minder de nadruk op het streven naar een collectieve werkwijze of vrouwbeeld. De werken blijven dichter bij de kunstenaar, haar leefomgeving en haar specifieke vorm van feminisme. Sommige hebben een meer spirituele insteek, een aantal verkennen het idee van lichamelijkheid en andere verdiepen zich meer in bepaalde culturele verschijnselen. De media die de kunstenaars daarbij gebruiken zijn, net als hun persoonlijke achtergrond, zeer divers.

Mai-Thu Perret’s Apocalypse Ballet (Neon Belt) bestaat uit een staande witgeverfde figuur met een zwarte pruik, van wie de benen elkaar kruisen. Ze doet denken aan een paspop. Het gezicht bevat geen gelaatstrekken, alleen een grote gele stip die de rechter bovenkant van het gezicht vult. Op haar heupen rust een gordel waaruit ronde neonbuizen komen.

Perret liet zich voor het werk inspireren door de textielontwerpen van Varvara Stepanova en het modernisme uit de tijd van de Russische Revolutie. In het werk maakt ze het gevoel zichtbaar van verwachtingvolle vreugde en vooruitgang, met de angst en tragedies van die tijd. Perret projecteert als het ware dat tijdperk op het heden. Ze lijkt te suggereren: revolutie is als ballet. Je kan vliegen, maar je kan ook vallen.

Hedendaagse kunstenaars vervaardigen opnieuw krachtige vrouwbeelden als reactie op een onderdrukkend systeem. Dat doen ze soms op een wat problematische manier die verzandt in spirituele oefeningen of onwaarschijnlijke utopieën. Maar ook die moeten we zien als een uitdrukking van menselijke behoeften die worden onderdrukt in deze maatschappij.

Deze tentoonstelling is misschien niet het laatste woord, maar plaatst moderne feministische kunst wel in een nieuw perspectief. Ga het zien en oordeel zelf.

Female Power is tot en met 20 mei 2013 te zien in het Museum voor Moderne Kunst Arnhem. Zie mmkarnhem.nl