Klimaat: overshoot of revolutie?
In Overshoot reconstrueren de bekende Zweedse klimaatschrijver Andreas Malm en co-auteur Wim Carton een geschiedenis van wetenschappelijke adviezen die teruggaat tot Mostafa Tolba. Deze Egyptische microbioloog stond in 1972 aan de wieg van de UNEP, het Environmental Program van de VN dat later overging in de klimaattoppen van de COPs. Waar de idealistische Tolba fossiele brandstoffen nog vóór 2000 wilde uitbannen, zien de auteurs het narratief rond de COPs steeds verder ideologiseren in de richting van overshoot. Deze omslag werd belichaamd door het Kyotoprotocol (in 2005 van kracht), dat 2 graden opwarming als acceptabele norm hanteerde. Deze ideologie baseert zich op computermodellen (IAM) die ‘passen bij de materiële belangen van de dominante klassen.’
Diverse groepen wetenschappers gebruiken deze IAM voor hun klimaatberekeningen. Nota bene het Nederlandse klimaatagentschap IMAGE kwam in 2007 op het idee dat als je over bepaalde afgesproken concentratie CO2 schiet, je die later met carbon capture kunt terugzuigen. De EU als zogenaamde voorloper in klimaataanpak zag in dit ‘overschieten’ (overshoot) meteen een soort toverstaf ‘om plotselinge drastische verlagingen te voorkomen’. De auteurs kwalificeren deze omslag als een anti-revolutie – niet een contrarevolutie, waar een revolutionaire situatie aan voorafgaat.
Het leidde de afgelopen jaren al tot extreme uitersten. Waar de klimaatbeweging terecht ‘keep it in the ground’ eist, illustreren de auteurs hoe allerlei landen de deur juist verder openzetten naar fossiele brandstoffen. De ‘scramble for African hydrocarbon’ is opgeschroefd na de Russische inval in Oekraïne. Zo doorkruist de Oost-Afrikaanse oliepijpleiding (EACOP) van Oost-Oeganda naar het Tanzaniaanse Tanga aan de Indische Oceaan 230 rivieren, twaalf bossen, 400 dorpen en schatte Human Rights Watch dat de aanleg ervan 100.000 mensen zou onthemen.
Na een dip in olieverbruik tijdens de coronalockdowns, werd 2022 een ongekend piekjaar. ExxonMobil haalde de hoogste winst in 152 jaar van zijn bestaan en het Saudische Aramco spande de kroon met 48 miljard dollar ‘extreme superwinst’ in het tweede kwartaal.
Investeringen in fossiel
Het tweede deel van Overshoot onderzoekt hoe deze superwinsten een aanzuigende werking hebben op het kapitaal richting investeringen in de infrastructuur van de fossiele industrie. Die investeringen moeten zich natuurlijk terugverdienen en vormen daarmee onze grootste vijand. Bij een groene transitie worden deze miljarden aan fossiele infrastructuur immers waardeloos – een fenomeen dat ‘asset stranding’ wordt genoemd. We moeten dus ‘de politieke macht van kapitaal niet onderschatten’.
Carton en Malm maken het daarnaast klip-en-klaar waarom het kapitaal niet geïnteresseerd is in hernieuwbare energiebronnen: er komt namelijk amper arbeid aan te pas. Ze volgen hier de marxistische uitleg dat arbeid winst creëert. Daardoor levert fossiel 6.000 keer hogere winst op dan zonne-energie. Niemand pompt wind op of vaart bijvoorbeeld rond met tankers vol zonneschijn.
Tegelijkertijd maakten de kosten van zonnepanelenproductie de afgelopen jaren een steile curve naar beneden – het is zelfs de ‘goedkoopste bron van elektriciteit in de geschiedenis’. Dat is volgens dezelfde winstlogica nog een reden waarom zonne-energie niet interessant is voor de kapitalistische klasse en dus gebeurt de groene transitie maar mondjesmaat.
Eclectisch
De analyse van de auteurs is scherp, realistisch en vaak in poëtische woorden geformuleerd Tegelijkertijd selecteren Carton en Malm nogal eclectisch uit het werk van grote marxistische denkers zoals Antonio Gramsci, Rosa Luxemburg en Leon Trotski. Zo is het vreemd dat de arbeidersklasse in hun betoog nergens een rol speelt, aangezien deze de inherente eigenschap heeft om het kapitalisme omver te werpen.
Dit komt in het derde deel van Overshoot schrijnend naar voren, dat overigens met tien interessante stellingen opent. Bijvoorbeeld: ‘Overshoot dient in al zijn vormen de bescherming van kapitaal.’ De stellingen wijzen technische trucs zoals geoengineering af en waarschuwen dat geopolitieke conflicten ‘business as usual’ juist zullen stimuleren loopgraven. Verzet zal er komen, maar dat zal volgens Carton en Malm georganiseerd worden door ‘antropogenische krachten’ in plaats van de arbeidersklasse of op zijn minst een vakbond. Ze dichten verandering eerder toe aan lokaal verzet.
De auteurs zetten zich scherp af tegen de illusie van delen van de klimaatbeweging dat je een bondje zou kunnen sluiten met Wall Street. Investeringen in fossiele grondstoffen kun je niet uitkopen, alleen al omdat de belastingbetaler dat soort astronomische bedragen niet zou kunnen ophoesten. Carton en Malm stellen dat elk pad naar overleving via de nederlaag van fossiel kapitaal loopt. Opvallend is dat de auteurs het woord ‘overwinning’ vermijden.
Dat neemt niet weg dat het uiteenrafelen van de overshoot-ideologie heel waardevol is. Het boek is ook doorspekt met onderbouwingen. De indrukwekkende bronnenlijst omslaat bijna evenveel pagina’s als de hoofdstukken zelf.
Gelukkig stippen de auteurs kort het belangrijke punt aan waarvoor eigenlijk al die energie in dit systeem wordt gebruikt. Niet voor een economie die in de behoeften van de 99 procent voorziet. Wellicht wordt dit punt verder uitgewerkt: Malm en Carton hebben aangekondigd een vervolg te schrijven op Overshoot.
Wim Carton en Andreas Malm Overshoot: How the World Surrendered to Climate Breakdown Verso 2024 / 416 pp. / €34,95
Foto: protest stop EACOP in Oeganda, foto door Bruce N (bron: twitter students against EACOP)