Kabinet zoekt oplossing voor schandalen in minder openheid
Zoals RTL Nieuws al openbaarde, bleken de ministers inderdaad informatie achter te hebben gehouden voor de Tweede Kamer – geheel conform de Rutte-doctrine, die door het hele kabinet werd gedragen. Ook bleek dat ministers zich ergerden aan kritische Kamerleden, in het bijzonder die van regeringspartijen. Rutte, Hoekstra en De Jonge hebben respectievelijk de Kamerleden Lodders (VVD) en Omtzigt (CDA) onder druk gezet om hun toon te matigen.
Het grootste probleem voor het kabinet was dat Omtzigt zich niet liet intimideren. Uiteraard moesten Kamerleden van de regeringspartijen zich kunnen ‘profileren’, maar om met Kaag te spreken: het moest wel binnen bepaalde kaders gebeuren. Dat wil zeggen: het moest puur voor de beeldvorming zijn – alleen om te doen alsof de parlementsleden in kwestie hun werk als volksvertegenwoordiger serieus namen, het mocht op geen enkele manier een obstakel vormen voor de regering. Omtzigt was serieus en dat dát voor zoveel problemen zorgde spreekt boekdelen over hoe weinig regeringspolitiek opheeft met openheid en democratie.
Toeslagen
Voor wat betreft het toeslagenschandaal zelf liep de regering steeds achter de feiten aan. Het is een kernelement van het neoliberalisme in de (voormalige) publieke sector om mensen als potentiële fraudeurs te behandelen. Daarbovenop kwam de zondebokpolitiek: het verdacht maken van arme mensen, de overdreven nadruk op toeslagenfraude om de aandacht af te leiden van de onbeschaamde zakkenvullerij aan de top, die het kabinet ondertussen doelbewust faciliteert.
Dit was allemaal staand beleid, maar nog tot in de zomer van 2019 deed verantwoordelijk staatssecretaris Snel alsof er alleen een probleem was met enkele tientallen ouders in Eindhoven. En hoewel het schadeloos stellen van de ouders volgens Snel hooguit ‘enkele tientallen miljoenen’ zou kosten, is er zelfs nu nog geen begin van een oplossing. Bij het bedenken van een compensatieregeling koos Snel voor een regeling waarbij mensen die uit angst geen toeslagen meer aanvroegen niet werden gecompenseerd.
Oplossingen
Volgens Rutte is het toeslagenprobleem ingewikkeld, omdat elke aanpassing grote ‘inkomenseffecten’ heeft. Maar eigenlijk is de situatie heel eenvoudig. Sinds de jaren 80 hebben achtereenvolgende neoliberale kabinetten de publieke sector geprivatiseerd en kapotbezuinigd. Ook hebben ze de positie van werkenden ondermijnd waardoor de lonen laag bleven. Het gevolg was dat essentiële diensten, zoals zorg, onderwijs en kinderopvang voor grote groepen mensen onbetaalbaar werden. Als een tijdelijk doekje voor het bloeden werd het toeslagensysteem opgetuigd. Om af te rekenen met het idee dat zorg en onderwijs sociale rechten zijn, werden ontvangers van toeslagen als zondebok aangewezen – als het geen fraudeurs waren, dan zeker profiteurs. Extreemrechts en ook een deel van de linkse oppositie hielp om de jacht op vermeende fraudeurs aan te jagen.
Een echte oplossing voor de problemen is dus eenvoudig: socialiseer de publieke diensten, zorg ervoor dat ze vrij toegankelijk zijn, verhoog de lonen en schaf het hele stelsel van toeslagen af. Dat gaat echter lijnrecht tegen de belangen van het kapitaal in. En dus denkt de regering in diametraal tegenovergestelde richting. Minister Ollongren (D66) vond dat de ‘uitvoeringsorganisaties’ maar wat meer op afstand van de rijksoverheid konden worden geplaatst. Op die manier kunnen de schandalige praktijken gewoon doorgaan, zonder dat het kabinet ervoor aansprakelijk hoeft te worden gehouden. De jeugdzorg laat zien hoe dat werkt: deze werd gedecentraliseerd en kapotbezuinigd, met als gevolg dat jeugdzorg de problemen van jongeren vaak verergert in plaats van verlicht. Aangezien het onder de verantwoordelijkheid van de gemeenten valt, kan het kabinet er echter niet op worden aangesproken.
Kapitalisme en democratie
Het achterhouden van informatie en het intimideren van kritische Kamerleden is een symptoom van hetzelfde probleem als waar het toeslagenschandaal zelf vandaan komt. Rechts heeft de (voormalige) publieke sector zo ingericht dat het de belangen van het kapitaal dient en fundamenteel vijandig staat tegenover de gebruikers ervan. Private winsten en kostenbesparing en niet het bevredigen van maatschappelijke behoeften staan centraal. Het kabinet vraagt zich nu af hoe ze kunnen voorkomen dat ze nog verantwoordelijk kunnen worden gehouden voor de rampzalige gevolgen van het eigen beleid.
Nu dit zich tot een groot politiek schandaal heeft ontwikkeld, rijst echter de vraag welk alternatief voorhanden is. Arnon Grunberg schreef tijdens een eerdere fase van het schandaal dat ‘het midden’ – waar hij het kabinet Rutte onder verstaat – gesteund zou moeten worden, omdat het alternatief extreemrechts is. Maar het is juist andersom: de politiek van het ‘midden’ is steeds meer op gespannen voet komen te staan met de parlementaire democratie.
Het optreden van Rutte en co is zo asociaal en ondemocratisch dat extreemrechtse en neofascistische politiek er voor veel mensen positief bij afsteekt. De autoritaire neoliberale politiek van het centrum legt een basis voor de extreemrechtse ‘oplossing’: een breuk met parlementaire democratie ten behoeve van ongebreideld kapitalisme. De grote uitdaging is om een links alternatief voor beiden vorm te geven: namelijk een breuk met kapitalisme in de richting van socialisme en echte democratie.