Jeugdzorg: ‘de overheid heeft deze gruwelijke situatie gecreëerd’
Op 12 maart presenteerde Jason Bhugwandass het rapport Eenzaam gesloten: onderzoek naar de ervaring van jongeren met ZIKOS. Dat is gebaseerd op interviews met ex-medewerkers en oud-cliënten die op gesloten jeugdzorgafdelingen genaamd ZIKOS woonden. Het geeft weer hoe kinderen op een ZIKOS-afdeling ‘structureel worden blootgesteld aan verwaarlozing en geweld: van het breken van ledenmaten tot verkrachting aan toe’. Jason woonde in 2015 zelf op een gesloten ZIKOS-afdeling en raakte zeer getraumatiseerd. Het rapport leidde tot het sluiten van deze afdelingen.
Voor het rapport werden 51 deelnemers geïnterviewd. Vrijwel allemaal woonden zij na 2015 op een ZIKOS-afdeling. ZIKOS staat voor Zeer Intensieve Kortdurende Observatie en Stabilisatie en is gericht op jongeren tussen 12 en 18 jaar die zich door psychiatrische problematiek in crisis bevinden. Veelal zijn de jongeren die op een ZIKOS-afdeling terechtkomen getraumatiseerd en/of suïcidaal. Ze worden ‘tegen zichzelf in bescherming genomen’ en geplaatst op jeugdzorgafdelingen met vrijheidsbeperkende middelen, zoals een ZIKOS-afdeling. ZIKOS is onderdeel van JeugdzorgPlus, in de volksmond bekend als gesloten jeugdzorg.
Stabilisatie?
In 2019 sprak Jason in een televisieprogramma over zijn ervaringen op een ZIKOS-afdeling, waar hij terechtkwam omdat hij niet meer wilde leven. Hij werd tot wel 20 uur per dag opgesloten in zijn kamer, kreeg geen behandeling of onderwijs en er werd fysiek geweld en isolatie toegepast. Jason werd niet geloofd en geen enkele instantie deed onderzoek. Nu, bijna tien jaar na zijn eigen ervaring en vechten voor verandering, deelt Jason het rapport.
Er zijn drie ZIKOS-afdelingen in Nederland met in totaal 18 bedden, verdeeld over twee locaties. Locatie Harreveld (onderdeel van de Horizon Jeugdzorg) heeft 12 plaatsen en er is een locatie in Zetten (onderdeel van Pactum) met zes plaatsen. Deze afdelingen zijn ontstaan nadat in 2008 werd besloten dat jongeren die tegen zichzelf in bescherming moesten worden genomen, maar geen strafblad hadden, ergens terecht moesten komen.
Een deel van deze jongeren werd voorheen in een jeugdgevangenis geplaatst. Enkele jeugdgevangenissen werden daarom jeugdzorgaanbieder. Het personeel en de werkwijze bleven hetzelfde, evenals de omheiningen met prikkeldraad en cellen als kamers. Dit verklaart de ondertitel van Jasons rapport: Als gevangenispersoneel voor kinderen met psychiatrische problemen zorgt.
Zelforganisatie
De Inspectie Gezondheidszorg en Jeugd (IGJ) wist van de omstandigheden van deze groepen. In 2011 concludeerde de inspectie dat jongeren vrijwel niet hun kamer mochten verlaten. Hierop werd door verantwoordelijken gereageerd dat cliënten een ‘prikkelarme behandeling’ kregen. De inspectie greep niet in.
Vervolgens stelde de IGJ in 2013 een opnamestop in nadat een jongere geboeid was achtergelaten in isolatie. De inzet van handboeien was tegen de wet. De afdelingen gingen echter probleemloos weer open nadat zij het beleid zo aanpasten dat handboeien werden toegestaan.
Eenzaam gesloten toont aan dat bovenstaande voorbeelden niet op zichzelf stonden, maar structureel waren. Jongeren ‘werden vernederd en uitgescholden door groepsleiders’, aldus het rapport. Meer dan de helft van de jongeren beschrijft excessief fysiek geweld zoals nekklemmen, wurggrepen, slaan, schoppen in knieholtes en het bij de keel grijpen.
Op beide locaties zijn meldingen gedaan van seksueel grensoverschrijdend gedrag door zowel groepsgenoten als groepsleiders. Dit betreft seksuele opmerkingen, handtastelijkheden tijdens het fouilleren en het binnendringen van het lichaam. Jongeren kregen in sommige gevallen geen toegang tot water of eten, of geen dekens of kussens. Meer dan 90 procent van de jongeren kreeg last van traumaklachten of moest traumatherapie volgen als gevolg van plaatsing op een ZIKOS-afdeling.
De resultaten van het onderzoek van Jason zijn vreselijk pijnlijk. Maar het rapport is ook een waardevol voorbeeld van zelforganisatie en toont de noodzaak van het zelf onthullen van misstanden. Na het uitkomen van het rapport besloten de gemeenten op 18 april definitief te stoppen met ZIKOS jeugdzorg. Een enorm succes, zeker voor jongeren als Jason, die voor dit onderzoek trauma’s moesten herleven en voor wie dit ten koste ging van zichzelf.
De verantwoordelijke Jeugdorganisatie Pactum reageerde op het rapport met een formeel excuus. Een aangenomen SP-motie stelt dat de overheid excuses aan deze jongeren moet aanbieden.
Nieuwe aanval
Maar echte verandering blijft wederom uit. Hoewel cliënten niet serieus werden genomen via reguliere routes en er vragen zijn over hoe de IGJ handelde, stemmen precies de verantwoordelijke politieke partijen, zoals de VVD en CU, tegen een motie voor een parlementaire enquê- te om grondig te onderzoeken wie hiervoor verantwoordelijk zijn. Zoals Jason terecht stelt op zijn Instagram, is het juist ‘de overheid [die] deze gruwelijke situatie heeft gecreëerd en in stand heeft gehouden’.
Ook de afbraak gaat door. Het demissionair kabinet plande doodleuk tot 1 miljard aan bezuinigingen vanaf 2027 op jeugdzorg, nadat gemeenten afgelopen jaren al draconisch bezuinigden. Onderzoekscommissie-De Winter toonde in 2019 in haar rapport dat bezuinigingen binnen jeugdzorg leiden tot meer werkdruk, slechtere zorg en personeelstekorten. Het gevolg is een onveilig pedagogisch klimaat met meer kans op geweld. In de Voorjaarsnota van 15 april staan zelfs plannen om vanaf 2026 een eigen zorgbijdrage voor jeugdzorg in te voeren. Dit zal directe gevolgen hebben voor de toegankelijkheid van zorg voor al kwetsbare jeugdigen en gezinnen.
De strijd voor goede, sensitieve jeugdzorg is nog lang niet gevoerd. Hopelijk bieden het rapport en de bezuinigingsaanval een opening voor nieuwe acties en organisatie tussen vakbonden, medewerkers en (ex)-cliënten. De totstandkoming van Eenzaam gesloten bevestigt dat echte verandering alleen met grote druk van onderaf gerealiseerd kan worden.