Israëli's die braken met het zionisme
Door Pepijn Brandon
Matzpen (het compas) was de krant van de Israëlische Socialistische Organisatie, die in 1962 werd opgericht door een klein aantal jongeren die vanwege hun kritische houding tegenover de Sovjet-Unie uit de Communistische Partij waren gestapt of gezet. Net als in veel andere landen vormde deze kleine groep anti-stalinistische dissidenten een belangrijk ideologisch richtpunt voor het nieuw-links van de jaren zestig en zeventig. Maar anders dan elders in de wereld groeide hun aanhang nooit tot massale proporties. Dit strekt hen tot eer. Want wat hen onderscheidde van de overgrote meerderheid van de Israëlische maatschappij, inclusief de zogenaamde linkervleugel van de zionistische beweging, was hun stellingname tegen de verdrijving en het racisme aan de wortels van de staat Israël.
Waar de Praagse Lente en de Franse mei-opstand van 1968 de achtergrond vormden voor de opkomst van nieuw links in Europa, was de Juni-oorlog van 1967 de mijlpaal in de politieke ontwikkelingen binnen Israël. De oorlog, die eindigde met de bezetting van Oost-Jeruzalem, de westelijke Jordaanoever en de Gazastrook, werd door de linker- en rechtervleugel van het zionische establishment met succes gebruikt voor het verstevigen van de nationale eenheid tegen de ‘gezamenlijke vijand’: de Arabische wereld in het algemeen, en de Palestijnse ‘vijfde kolonne’ in het bijzonder. Grote delen van internationaal links steunden het ‘arme kleine Israël’, dat volgens de propaganda aangevallen werd door ‘feodale Arabische hordes’.
Ook al had Matzpen op dat moment niet meer dan enkele tientallen leden, hun tegenstand tegen de oorlog doorbrak de illusie van complete Joodse eenheid achter Israël. Een pamflet dat te vinden is in het archief, gericht aan buitenlandse Joodse studenten op een zionistisch congres in Jeruzalem, toont hun vooruitziende blik. ‘Sinds de oorlog van 1967 probeert het zionistische establishment meer dan ooit om “nationale eensgezindheid” te creëren, niet alleen onder Joden in Israël, maar ook binnen het wereld-jodendom. Het doel van dit beleid (…) is om alle mogelijke steun te mobiliseren – economisch, politiek en ideologisch – voor het behoud van de “vruchten” van de oorlog van juni 1967: annexatie van meer gebieden, onderdrukking van de Palestijnse bevolking van die gebieden, en de omvorming van Israël tot de voornaamste bondgenoot van het Amerikaanse imperialisme in het Midden-Oosten.’
Matzpen ging verder dan het bekritiseren van de politiek van Israël van dat moment. Het vestigen van nederzettingen (zoals dat nog steeds gaande is) gebeurde niet alleen in de Bezette Gebieden. De staat zelf was ontstaan als een koloniale ‘settler state’. Een oplossing voor de problemen was dan ook niet te vinden binnen het kader van het zionistische project van een Joodse staat. Matzpen beargumenteerde dat dit project op de lange termijn schadelijk was voor Palestijnen en Joden: ‘Het zionisme creëerde een nieuw ghetto, waarin geen normale samenleving kan ontwikkelen, waarin een samenleving groeit die gebouwd is op de permanente banden met het internationale imperialisme, gebaseerd op aanzienlijke economische steun, op de onderdrukking van een ander volk, op periodieke oorlogen, op haat, en op het permanente gevaar van vernietiging.’
De analyse van Israël als een kolonisten-staat, die ook buiten Israël werd ontwikkeld en gepopulariseerd in belangrijke teksten van bijvoorbeeld Maxine Rodinson en Tony Cliff, hielp te verklaren waarom de meerderheid van de Joodse bevolking zich vastklampte en vastklampt aan het voortbestaan van de staat Israël. Maar de vergelijking met andere koloniale staten wees ook op een toekomstperspectief. Hoe onwaarschijnlijk het soms in het hier en nu ook lijkt, uiteindelijk werden alle koloniale staten ontmanteld en vervangen door staten waarin de rechten van de oorspronkelijke bewoners werden erkend.
Hun strijd voor één seculiere, democratische staat voor Palestijnen en Joden, en hun contacten met Palestijnse revolutionair-linkse organisaties, maakten Matzpen binnen Israël geïsoleerd en gehaat. Maar Matzpen was nog om een andere reden een bedreiging. Haar denkbeelden verwezen naar een periode voor de Holocaust, toen de zionisten zelf een minderheid waren binnen de Joodse gemeenschap. Het intelligentste en daadkrachtigste deel van de gemeenschap was toen niet zionistisch, maar internationalistisch, vooruitstrevend en socialistisch. Die traditie was zo sterk, dat zelfs het Israël van de jaren zestig en zeventig er nog lippendienst aan bewees. Matzpen confronteerde het uitgeholde kolonisten-socialisme van de kiboetsbeweging en de Arbeiderspartij met de radicale tradities die waren verstikt tussen nazisme en Joods chauvinisme.
De grootte en invloed van Matzpen en de andere organisaties die in het archief zijn vertegenwoordigd, staat in geen verhouding tot hun morele betekenis. Als voorvechters van vrede en volledige erkenning van de Palestijnse rechten vormden zij het geweten van een maatschappij die structureel werd en wordt vergiftigd door nationalisme, discriminatie en oorlogsretoriek. Hun principiële verdediging van de menselijkheid tegenover de brute zionistische staat is de enige bloem die Israël in de woestijn liet bloeien.
Bekijk ook de documentaire over Matzpen, met interviews met een aantal van de leidende leden: