Imposante tentoonstelling van de Russische avant-garde
Door Steven Blom
Kazimir Malevich werd geboren in 1878 nabij Kiev in Oekraïne, dat toen onderdeel uitmaakte van tsaristisch Rusland. Zijn ouders verhuisden veel en Malevich’ jeugd beleefde hij in verschillende boerendorpjes in Oekraïne. De enige vormen van kunst waarmee hij in aanraking kwam, waren het traditionele kleurige borduurwerk en versieringen van gebruiksvoorwerpen. Dit inspireerde hem later weer in zijn eigen werk.
Na zijn studie in Kiev verhuisde Malevich in 1905 naar Moskou en leerde daar door zelfstudie de schilderkunst te beoefenen. Hij sloot zich aan bij de avant-gardebeweging.
Rusland kende in die tijd een levendig milieu van jonge kunstenaars. De revolutie van 1905, hoewel geëindigd in een nederlaag, toonde de mogelijkheid van een andere wereld, een moderne wereld waarbij de industriële ontwikkeling de bevolking ten goede zou komen. Dit uitte zich ook in de kunst: kunstenaars gingen op zoek naar nieuwe kunstuitingen die deze progressieve moderniteit konden uitdrukken, en misschien zelfs bevorderen.
De nieuwe tentoonstelling in het Stedelijk Museum volgt chronologisch de ontwikkeling van Malevich als kunstenaar. Daarnaast zijn er ook kunstwerken van andere kunstenaars te zien die invloed hebben gehad op het werk van Malevich, zoals El Lissitzky en Vladimir Tatlin. Ze gaven hun kunststijlen de meest fantastische namen.
De eerste vier zalen zijn gewijd aan zijn vroege werk tot ongeveer 1915. In de jaren 1903-1910 raakte hij geïnspireerd door de Franse impressionisten (zoals Cézanne en Monet), het ‘symbolisme’ en later de ‘fauvisten’ (Gauguin en Braque). In 1911 sloot Malevich zich aan bij de neo-primitivistische beweging, die het primitieve dagelijkse leven tot onderwerp nam. Dit bracht hem weer terug op de volkskunst van het Russische platteland.
In 1913 werkte Malevich mee aan een cubo-futuristische opera getiteld Overwinning op de Zon. Hiervoor ontwierp hij de decors. In de tentoonstelling zijn beelden te zien van een latere uitvoering van deze opera. Ook hangen er originele ontwerpen en is het libretto te lezen.
In deze jaren doorliep Malevich een ontwikkelingsproces waarbij hij zo’n beetje iedere kunststijl uitprobeerde die op dat moment in zwang was, steeds op zoek naar de beste vorm van expressie. Hoewel zijn stijl in zijn vroege jaren soms radicaal veranderde, was het doel dat Malevich voor zijn kunst stelde steeds hetzelfde: hij was op zoek naar een zuivere gevoelsuiting ‘voorbij de aardkorst’, dus los van maatschappelijke banden. Dit leidde hem uiteindelijk naar zijn eigen objectloze abstracte kunst, het suprematisme.
Suprematisme
Op 19 december 1915 opende in Petrograd in Rusland een tentoonstelling getiteld 0,10. Hier waren 36 kunstwerken van Malevich te zien met strak gecomponeerde geometrische vormen in verschillende kleuren. In de tentoonstelling, boven in een van de hoeken van de ruimte – een plek die in de Russisch Orthodoxe traditie is voorbehouden aan iconen van heiligen – hing een schilderij van Malevich: een zwart vierkant op een witte achtergrond. Hier maakte de wereld kennis met de nieuwe kunststijl, het suprematisme.
In het Stedelijk Museum is een van de expositieruimtes net zo ingericht als de tentoonstelling uit 1915, met het inmiddels iconische zwarte vierkant in de bovenhoek van de zaal.
Hoewel het oorspronkelijke suprematisme zeer vernieuwend was als kunststroming, was het niet revolutionair in politieke zin. Zo schreef Malevich in een manifest: ‘Onder suprematisme versta ik de prioriteit van zuiver gevoel in creatieve kunst. Voor de suprematist zijn de visuele verschijnselen van de objectieve wereld, op zichzelf, betekenisloos; het belangrijkste is gevoel als zodanig, afgezien van de omgeving waarin het opgeroepen wordt.’
Pas later, onder invloed van het ‘constructivisme’ en de veranderingen die plaatsvonden door de revolutie van 1917, begon dat beetje bij beetje te veranderen.
De revolutie werd omarmd door veel avant-garde kunstenaars en ook omgekeerd bood de revolutie kunstenaars nieuwe mogelijkheden, zo schreef Lenin: ‘De revolutie ontketent alle tot nog toe geketende krachten en drijft ze vanuit de diepte naar de oppervlakte van het leven… Iedere kunstenaar en elkeen die zichzelf als dusdanig beschouwt heeft het recht om vrijelijk te scheppen, in overeenstemming met zijn idealen en onafhankelijk van alles.’
In 1919 verhuisde Malevich van Moskou naar Vitebsk. Hier werd hij docent op een kunstopleiding. Hij richte zich op kunsttheoretisch onderzoek. In een van de zalen in de tentoonstelling hangen grote kaarten met grafieken en diagrammen met daarop Malevich’ theoretische analyse van de kunst. Het is een uiterst wetenschappelijke benadering van het onderwerp.
Malevich raakte steeds meer overtuigd dat de schilderkunst achterhaald was en hij ging op zoek naar andere disciplines om zijn suprematisme in toe te passen. Het zwarte vierkant groeide uit tot een kubus, een driedimensionale vorm. Dit bracht hem op de architectuur en gebruiksvoorwerpen en daarmee op de integratie van kunst in het dagelijkse leven.
Toen eind jaren twintig Stalin aan de macht kwam, werden de vernieuwende kunststromingen ingeperkt en onderdrukt. De officiële kunst van het nieuwe staatskapitalistische regime was het ‘socialistisch realisme’. Malevich keerde noodgedwongen terug naar de stijlen uit het begin van zijn carrière. Hij nam het boerenleven als onderwerp en schilderde weer figuratief, maar wel meer gestileerd.
In de tentoonstelling zijn ruim 500 kunstwerken te zien. Het geeft niet alleen een heel goed overzicht van het werk van Malevich, maar toont het werk ook in verhouding met dat van andere kunstenaars. De tentoonstelling is een must-see voor iedere kunstliefhebber.
Kazimir Malevich en de Russische avant-garde
Stedelijk Museum, Amsterdam
t/m 2 februari 2014