Hoger onderwijs: Hoe verder na de estafettestakingen?
Op het moment van schrijven staan er nog stakingen gepland aan de VU, Erasmus Universiteit en in Wageningen. Het is nog niet duidelijk of de Eerste Kamer akkoord gaat met de bezuinigingsplannen. Minister Eppo Bruins pleitte op 14 maart in een brief naar de Eerste Kamer voor onderwijs dat meer gericht is op ‘bijdragen aan de samenleving en minder op maximale zelfontplooiing’ en dat inzet op lagere studentenaantallen.
Dit komt neer op onderwijs dat ‘meer aansluit op de arbeidsmarkt’, een argument dat al jaren wordt gebruikt tegen het bekostigen van geesteswetenschappen, die de Telegraaf ‘pretstudies’ noemt. De extreemrechtse Vrijmoedige Studentenpartij is dan ook blij met de bezuinigingen en hopen dat ‘queer-feminisme, (…) dekolonisatie [en] green-offices’ zullen verdwijnen.
Voor academici in geesteswetenschappen voelen deze bezuinigingen als een kantelpunt. Kleine masterprogramma’s worden al voor de bezuinigingen geschrapt. Onderzoekers worden harder geraakt door het schrappen van onderzoeksfondsen omdat zij minder gebruik maken van de ‘derde geldstroom’ van externe opdrachtgevers (bedrijven, NGO’s en de Nederlandse staat).
Hoewel bèta- en bestuurlijke faculteiten de dans lijken te ontspringen in de huidige bezuinigingen, lijden ook daar medewerkers en studenten onder de vercommercialisering van de universiteit. Ook vakken als ethiek en wetenschapsfilosofie zullen onder druk komen te staan, die belangrijk zijn voor bètastudies. Bovendien worden de posities van alle internationale medewerkers bedreigd door de voorgestelde taaltoets waarmee het aantal Engelstalige lessen verminderd zou moeten worden voor de wet ‘Internationalisering in Balans’.
Een groot deel van de academische onderzoekers geeft aan dat ze druk vanuit hun opdrachtgever ervaren. Bètawetenschappen, rechten en bestuurskundige richtingen zullen strakker aan de leiband van opdrachtgevers komen. ‘Maatschappelijk relevant’ wordt dan hetzelfde als ‘nuttig voor de staat en het kapitaal’. Zodoende vormen de bezuinigingen een aanval op de academische vrijheid van alle wetenschappers.
Acties op universiteiten
Nog voor deze acties tegen de bezuinigingen, legde honderden UvA-medewerkers verenigd in de FNV het werk neer om hun instelling te dwingen de banden met Israël te verbreken. De AOb blijft achter wat betreft de steun voor Palestina en het verzet tegen de militarisering, maar zowel de FNV als AOb komen in verzet tegen de bezuinigingen. Zij helpen mee om de lokale netwerken op te bouwen voor grotere acties. Maar uiteindelijk ontstaat een strijdbare beweging niet doordat de bonden een staking uitroepen: het bouwen van verzet moet van onderaf komen, door zelforganisatie op de werkvloer.
Universiteiten in Nederland hebben nog nooit zo’n grootschalige stakingsactie gezien. Veel docenten hebben nooit eerder actie gevoerd, maar tegelijk waren de universiteiten een plek waar verzet tegen de Israëlische genocide opbloeide. De strijd op universiteiten wordt daarom gekenmerkt door enerzijds het overwinnen van onzekerheid en anderzijds de aansluiting vinden met de radicale delen die al voorop lopen, waarvan een groot deel studenten zijn.
De huidige stakingsbeweging bouwt ook voort op geïsoleerde voorbeelden van verzet die we afgelopen jaren op de universiteiten hebben gezien. Zo bezette op 16 januari 2023 een groep studenten een gebouw van de UvA met de eis dat de universiteit de samenwerking met Shell zou stopzetten. Ook voerde onderwijspersoneel actie over sociale veiligheid, zoals in Groningen met de Am I Next campagne nadat Susanne Täuber in 2023 werd ontslagen vanwege kritiek op de universiteit. Tenslotte zijn sinds 2021 verschillende Casual actiegroepen ontstaan tegen flexibilisering van contracten.
Door autoritaire en hiërarchische verhoudingen zijn veel academici bang voor hun baan als ze zich uitspreken tegen management of het bestuur. Om deze angst te overwinnen moeten medewerkers geloven dat ze dingen op hun werk kunnen veranderen met collectieve macht.
De vakbond, dat ben jij
Het is aan activisten in het hoger onderwijs om de netwerken te creëren waarbinnen ze hun collega’s hiervan kunnen overtuigen in collectieve strijd, niet alleen tegen bezuinigingen.
Een goed voorbeeld hiervan is Organize the RUG (OtR) in Groningen. Zij gebruikten een model van zelforganisatie geïntroduceerd door Jane McAlevey in de cursus Organizing for Power. OtR’s doelstelling bij oprichting in 2018 was het democratiseren van de universiteit voor het verbeteren van hun werkomstandigheden.
De groep heeft wekelijkse ‘organizing meetings’ waar met staf van bijna alle faculteiten centraal wordt overlegd hoe ze hun collega’s kunnen organiseren. Vervolgens is het doel om gelijksoortige netwerken op elke faculteit op te bouwen – collega’s die uit eigen initiatief samen komen om te besluiten wat zij graag anders zouden zien.
Door een structuur op te bouwen die blijft bestaan nadat deze staking voorbij is, kunnen de opgedane lessen worden doorgegeven – zelfs als het niet precies dezelfde mensen zijn die het organiseren. Door acties zoals de lokale staking kunnen deze netwerken blijven groeien. Het open karakter van OtR stelt het in staat om als platform te fungeren voor samenwerking van activisten die zich richten op verschillende onderwerpen, zoals sociale veiligheid, cao-onderhandelingen, of solidariteit met Palestina. OtR is daarom een goed voorbeeld van hoe zelforganisatie de strijd verder kan duwen: het is gebaseerd op het begrip van de gedeelde belangen én collectieve macht van arbeiders.
Dit idee van collectieve macht verschilt van die van een groep zoals WOinActie, opgericht in 2017 tegen de toenemende werkdruk voor universitaire docenten. Zij liepen voorop in de acties omtrent dit thema en hebben door de jaren heen netwerken opgebouwd in verschillende steden.
WOinActie is voor meer gevestigde wetenschappers de plek om actief te worden in het hoger onderwijs. De organisatie is nuttig op het vlak van bewustwording en lobby, maar om de bezuinigingen te stoppen en de universiteit te democratiseren is collectieve macht nodig.
Verbreden tegen afbraak
De bezuinigingen op het onderwijs zijn onderdeel van de algemene aanval op publieke voorzieningen. Gelukkig verzetten ook andere groepen arbeiders in de publieke sector zich tegen de afbraak. Zo dreigde ziekenhuispersoneel in april te staken tegen hun verslechterende arbeidsvoorwaarden. In plaats van bezuinigingen, zijn er investeringen nodig in mensen hun onderwijs en welzijn. Het geld dat hiervoor nodig is, wordt nu geïnvesteerd in verdere militarisering op aandringen van Trump.
De schade zal bovendien niet beperkt blijven tot deze eerste bezuinigingsgolf. Het stormram beleid van Trump dient als voorbeeld voor extreemrechts wereldwijd. Onder druk van de chantagepolitiek door Trump, legt Columbia University wetenschappelijk onderzoek en onderwijs over het Midden-Oosten aan banden, militariseert de campus om protest te voorkomen en dreigt studentactivist Mahmoud Khalil te deporteren. Yesilgöz, Wilders en Baudet zullen hier met jaloezie naar kijken.
De strijd in het hoger onderwijs is deel van de algemene verdediging van publieke voorzieningen tegen het afbraakbeleid. Verbreding van de acties is daarom van groot belang. Dit vergt van actievoerend onderwijspersoneel een bredere visie op hun strijd. De vraag is niet alleen of deze reeks bezuinigingen tegengehouden kan worden, maar überhaupt wat voor soort werkplek en maatschappij zij zouden willen zien.
De oproep ‘doe het niet’ van sommige organisatoren van de stakingen schiet tekort door de verbinding met andere sectoren te laten liggen en geen concreet alternatief op het bezuinigingsbeleid voor te stellen. De acties in het hoger onderwijs zijn pas begonnen, nu is de tijd voor kruisbestuiving vanuit de verschillende strijdvelden onder de leus ‘mensen boven winst!’.
Foto: Universitair personeel en studenten demonstreren op de Dam, Amsterdam 17 maart 2025 (foto: de Socialist ©)