Hoe Servisch studentenprotest een volksopstand werd
Jaren van opgebouwde woede over het neoliberale beleid van de Servische regering werd ontketend na de instorting van de betonnen overkapping van het treinstation Novi Sad op 1 november vorig jaar. Vijftien mensen werden door het dak verpletterd.
Wat de publieke woede wekte, was niet alleen de corruptie en incompetentie die de levens van burgers in gevaar brachten, maar ook de manier waarop het regime omging met de crisis.
De regering en gevestigde media probeerden de instorting als een te verwachten, bijna een natuurlijk, gevolg van modernisatie te bestempelen – en legden de nadruk op hoe een onbetekenend ongeluk geen gevaar voor economische groei zou hoeven zijn.
Technisch groeit de Servische economie, maar dit wordt gedreven door een goedkope en internationaal uitbestede bouwsector. Zonder enige zorg over de leefbaarheid van de omgeving of de vernietiging van het milieu en historische monumenten, bouwt de staat gestaag door. Zo kan de Servische elite haar eigen zakken spekken ten koste van gewone Serviërs. De instorting van het station is niet het eerste, maar wel het meest extreme voorbeeld van deze neoliberale praktijk.
Karakter van de beweging
De massabeweging verdreef in januari premier Miloš Vučević, maar de demonstranten lijken nog lang niet klaar te zijn. Geleid door studenten, maar versterkt door de rest van de maatschappij, verenigt de beweging zich rond vier centrale eisen: de vrijgave van documenten rond de constructie van het treinstation; het laten vallen van alle aanklachten richting de demonstranten; de vervolging van de verantwoordelijken voor deze aanvallen; en een verhoging van de onderwijsbegroting met 20 procent.
De beweging bestond tot begin december bijna enkel uit studenten en docenten die op vreedzame, en minder disruptieve, manieren actievoerden. Na gewelddadige aanvallen van de politie en aanhangers van het regime werden dit directere acties zoals bezettingen en wegblokkades.
Advocaten, arbeiders bij elektriciteits-, telecommunicatie- en techbedrijven, kleine ondernemers, civiel ingenieurs, boeren, en nog veel meer groepen voegden zich door de maanden heen bij de massabeweging en staakten, blokkeerden en demonstreerden mee. Boeren gebruikten bij de marsen eind januari hun trekkers als mobiele schilden, zodat auto’s de menigtes niet konden rammen zoals dat eerder gebeurde bij protesten in Novi Sad en Belgrado.
Ook konden de studenten die op 30 januari aan hun mars van Belgrado naar Novi Sad begonnen, rekenen op hulp van lokale bewoners die hen van eten en slaapplekken voorzagen – vaak tegen de wil van lokale wethouders in.
Studenten zijn in Servië nog steeds georganiseerd in ‘het plenum’, een overblijfsel uit het oude Joegoslavië. Dit is een algemene vergadering van studenten op de universiteiten zelf en stelt hen in staat collectief discussies te voeren en besluiten te nemen. Met het teruggrijpen hierop begon het experiment met directe democratie dat de studenten zo ver heeft gekregen. Dit geeft de studenten niet alleen meer mogelijkheden voor het (snel) organiseren van nieuwe initiatieven, maar dwingt ook de hele studentenpopulatie collectief na te denken en te leren van hun acties.
Organisatiestructuur
Met een goed oog voor sociale media is het de studenten gelukt om effectieve campagnes op te zetten en de online discussie te sturen. Met onafhankelijke platforms, ook buiten de sociale media om, weten actievoerders hun boodschap ondanks staatscensuur tóch over te brengen. Vele Serviërs delen hun kritiek op de diepere systemische verrotting, een corrupt rechtssysteem en een regime dat zijn bevolking niet alleen in de steek laat, maar zelfs vermoordt.
De transparante en democratische manier van organiseren die studenten van hun plenums meenemen, waarbij in lokale groepen of faculteiten constante discussie over de richting en doelen van de acties plaatsvindt, helpt ook bij het betrekken van lokale bewoners die anders alleen toeschouwer zouden zijn geweest.
Voor tv-shows en dergelijke evenementen wordt er elke keer iemand anders gestuurd en namen worden niet gegeven zodat de pers geen helden van specifieke demonstranten kan maken. Dat maakt het voor het regime moeilijk om bepaalde oppositieleiders te incorporeren of te bestempelen als vijanden en verraders. Maar op termijn is dit gebrek aan gekozen leiders ook een valkuil omdat het regime de eisen van de beweging zelf kan gaan invullen.
En nu?
Ondanks het brede scala aan politieke stromingen binnen de beweging kunnen de verschillende groepen elkaar nog steeds vinden. Deze samenwerking is mogelijk omdat de grootste groep, de studenten, diepere politieke discussies probeert te vermijden. Dat is voor nu een oplossing, maar niet een houding die lang houdbaar is. Het ontkennen van het ideologische karakter van massale acties komt het regime goed uit, omdat zo het doorslaggevende gewicht van arbeiders en het stakingsmiddel verhuld blijft.
Als het doel van de beweging een eind aan het huidige systeem van uitbuiting en misbruik is, dan zijn een heldere analyse, eisen die verschillende lagen van de bevolking samenbrengen en het robuuster maken van de organisatie achter de beweging essentieel. Dat kan voorkomen dat deze prachtige massabeweging wordt getemd en uit elkaar gespeeld.