Hoe radicaal zijn samenzweringstheorieën?
Door Pepijn Brandon
Veel van de ‘alternatieve’ theorieën over 11 september volgen eenzelfde patroon. Stap 1 is te wijzen op de vele reële en vermeende gaten in de officiële lezing. Stap 2 is de constatering dat Bush en de neoconservatieven politieke munt hebben geslagen uit de aanslagen. Van daaruit gaat het in galop naar stap 3: als stap 1 en stap 2 waar zijn zal het wel zo zijn dat het Witte Huis en het Pentagon, actief of passief, hebben meegewerkt om de aanslagen tot stand te brengen.
In een uurtje surfen op het internet kun je voor de sprong van 2 naar 3 een intrigerende verzameling aan argumenten vinden. Sommige werpen echte vragen op, andere zijn gebaseerd op een vorm van huis-, tuin- en keukenwetenschap van het niveau van een gemiddelde uitzending van Het Klokhuis. Een aanzienlijk deel getuigt van een semi-religieus, obscurantistisch wereldbeeld.
Er zijn een aantal punten die de aanhangers van samenzweringstheorieën helpen om het voordeel van de twijfel binnen te slepen, waarvan deze theorieën het uiteindelijk moeten hebben. Een daarvan is de geheimzinnigheid waarmee de regering- Bush de gebeurtenissen op 11 september vanaf het begin heeft omhuld. Sinds mensenheugenis heeft geen Amerikaanse president zoveel gebruik gemaakt van het recht om documenten onder het staatsgeheim te laten vallen als Bush.
Niet alleen is de regering- Bush geheimzinnig tegenover zijn bevolking. Het officiële onderzoek naar 11 september bracht onder andere aan het licht dat verschillende departementen van het staatsapparaat nauwelijks van elkaar weten waar ze mee bezig zijn. Dit is één gevolg van het hiërarchische karakter van de staat, waarin verschillende diensten (CIA, FBI, Defensie) ook nog eens met elkaar concurreren over financiering en bevoegdheden.
Een derde factor is dat het Witte Huis 11 september inderdaad heeft gezien als een gelegenheid om plannen uit te voeren die lang daarvoor al klaar lagen. Daarvoor werden grote en kleine leugens niet geschuwd. Zo onthulde de hoge functionaris Richard Clarke hoe Donald Rumsfeld vanaf dag één probeerde 11 september te koppelen aan Saddam Hussein. Al die elementen zijn aanleiding genoeg om de officiële lezing van de gebeurtenissen op 11 september in twijfel te trekken.
Maar ze zijn geen reden om de speculatieve alternatieve theorieën vervolgens geloofwaardiger te vinden. Natuurlijk kunnen ook deze theorieën af en toe per ongeluk een interessant inzicht opwerpen. Maar de algemene richting van de samenzweringstheorieën geeft ons minder, niet meer begrip van de werking van de machtsstructuren waar we tegenover staan. Om te beginnen geven ze geen inzicht in de heel reële rol die samenzweringen spelen in het functioneren van het kapitalisme – binnenlands en internationaal. In elk systeem waarin de staat uiteindelijk de belangen van een kleine minderheid verdedigt, spelen manipulatie, geheimzinnigheid en leugens een rol. Oorlogen en repressiegolven hebben de neiging het belang van deals achter de schermen nog te verhogen, omdat ze de tegenstellingen tussen de machthebbers en de wereldbevolking tot in het extreme verscherpen. Geheime diplomatie en complotten zijn een onderdeel van elk imperiaal conflict.
Maar de voorstanders van samenzweringstheorieën zijn niet geïnteresseerd in deze alledaagse vormen van bedrog. In plaats van samenzweringen te zien in de context van de dynamiek van het systeem als geheel, hebben ze een obsessie met het verschijnsel samenzweringen als zodanig. Dus wordt 11 september door hen niet gezien als een moment in de ontwikkeling van de strategie van het Amerikaanse imperium – een strategie die zelf weer gevormd wordt in een complex samenspel van belangen binnen het Amerikaanse kapitalisme en tussen de VS en de andere kapitalistische mogendheden. In plaats daarvan stellen ze zich het optreden van de regering- Bush voor als een afwijking van het echte, normale functioneren van het systeem. De neoconservatieven vertegenwoordigen niet een stroming binnen de Amerikaanse elite, die binnen die groep vecht voor een specifieke uitleg van het eigenbelang van die elite als geheel.
Aanhangers van samenzweringstheorieën geloven dat de strategie van de heersende klasse tot stand komt doordat schimmige groeperingen van buitenaf – of het nu de vrijmetselaars, het joodse financierskapitaal, skull and bones of de neocons zijn – de touwtjes in handen hebben gekregen. Hoe radicaal ze soms ook lijken, uiteindelijk pleiten dit soort theorieën het systeem waarin we leven vrij. Ze laden de schuld voor het functioneren van het kapitalisme in zijn imperialistische vorm op bepaalde onaangename individuen, en ontnemen de heersende elite als collectief daarmee hun verantwoordelijkheid. Ze reduceren de misdaden die dit systeem begaat tot een nietszeggend spektakel.
Hoeveel ophef er ook omheen wordt gemaakt, voor het systeem als zodanig zijn dit soort theorieën compleet onschadelijk. Precies daarom is de grootste producent van samenzweringstheorieën niet revolutionair links, maar Hollywood, de tempel van de heersende moraal. Samenzweringstheorieën helpen ons niet te doen wat volgens Marx de kern is van radicale politiek: ‘dingen bij de wortel aanpakken’. In plaats daarvan blijven ze vol bewondering staren naar de modderige bladeren in de kruin.