Hebben we theorie nodig?
Door Pepijn Brandon
Deze afkeer voor theorie komt gedeeltelijk voort uit ervaring. De herinnering aan het sektarisme op basis van onderlinge meningsverschillen in de tijd dat links in een isolement verkeerde, en de opluchting die iedereen voelde op het moment dat we weer bij elkaar begonnen te komen om samen te demonstreren. Die eenheid in diversiteit is een kenmerk van elke nieuwe beweging. Iedereen die vanuit dit stadium wil terugkeren naar het vorige wordt terecht naar de spreekwoordelijke vuilnisbelt verwezen.
Maar er is nog een reden waarom sommige activisten theorie afwijzen. Dat is de overtuiging dat een specifieke theorie, marxisme, niet geschikt is om ons een beter begrip van de wereld te geven. ‘Grote verhalen’, zoals de theorie dat de hele geschiedenis vanaf vijfduizend jaar geleden de geschiedenis van klassenstrijd is, zouden simplistisch en dogmatisch en daarom uit de tijd zijn. In plaats van ons bezig te houden met dit soort verhalen zouden we pragmatische oplossingen moeten proberen te vinden voor de problemen waarmee de beweging op dit moment wordt geconfronteerd en ondertussen moeten voorkomen dat we verzanden in ideologische discussies.
Gezond verstand
Maar is het zo dat praktische en theoretische discussie van elkaar gescheiden kunnen worden? Discussie over welke richting de beweging in moet slaan is het doel van het Europees Sociaal Forum (ESF). Aan de verschillende standpunten in die discussie liggen diepere ideeën ten grondslag over hoe deze maatschappij werkt en hoe veranderingen tot stand komen. Er is een sterkte rechtervleugel binnen het ESF die in Florence zal proberen de beweging dichter richting de grote sociaal-democratische partijen te trekken. Het idee hierachter, dat verandering alleen tot stand kan komen door overleg met de machthebbers en dat er alleen hervormingen mogelijk zijn binnen de marges van de kapitalistische economie, is in feite een ‘groot verhaal’.
In plaats van een beroep te doen op een theoretische onderbouwing, doen verdedigers van dit soort theorieën vaak een beroep op ‘gezond verstand’. Socialisten brengen hier tegenin dat wat in deze maatschappij gezien wordt als gezond verstand niet uit de lucht komt vallen. Het is niet toevallig dat de kranten en televisie, de scholen en de universiteiten ons niet leren dat elke grote verandering in het verleden door strijd van onderaf en revolutie tot stand is gekomen, maar ons in plaats daarvan vertellen dat revolutie altijd tot mislukking gedoemd is.
De heersende ideeën zijn altijd de ideeën van de heersende klasse. En deze ideeën worden niet alleen van bovenaf opgelegd. De ideeën van de heersende klasse sluiten aan bij de illusie van het dagelijks bestaan. Elk aspect van ons leven wordt gedomineerd door de onpersoonlijke macht van concurrentie en de markt. De werking van het kapitalisme lijkt op de werking van natuurkrachten, verzet lijkt zinloos. In deze omstandigheden is het niet vreemd dat ‘gezond verstand’ vaak neigt naar conservatisme. Maar dat deze ideeën onder normale omstandigheden door de meerderheid van mensen geaccepteerd worden wil niet zeggen dat ze waar zijn.
Marxisme probeert een verklaring te geven voor de werking van kapitalisme door te kijken naar de sociale verhoudingen die schuil gaan achter de schijn van de dagelijkse werking van de economie. Het probeert uit te leggen op welke manier deze sociale verhoudingen de verschillende aspecten van ons leven beïnvloeden. Socialisten gebruiken marxisme als methode om een beter begrip van de werkelijkheid te krijgen, niet als verzameling dogma’s of een bron van mooie citaten.
Natuurlijk willen socialisten hun theorie niet opleggen aan andere activisten. Ons doel is een gezamenlijk, sterke en dynamische beweging te creëren. De discussies die we daarbinnen voeren zijn een poging de bewegingen als geheel naar een hoger niveau te tillen en daardoor een brede horizon te geven. We hopen dat anderen datzelfde proberen te doen vanuit hun theoretische bagage zoals wij dat doen vanuit de onze, en dat de meerderheid uiteindelijk overtuigd raakt van een theorie die ons het beste helpt de wereld te veranderen. Naar onze bescheiden mening is marxisme de beste kandidaat.