Halsema’s Nergensland biedt vluchtelingen geen perspectief

Door Janneke Prins
Ze verdedigt dat door het argument van de aanzuigende werking. ‘Dat kunnen wij hun in die getale in Europa niet bieden zonder dat we onze welvaart, onze burgerlijke vrijheden en onze vreedzame verhoudingen – alles wat onze samenleving juist zo aantrekkelijk maakt – op de tocht zetten.’
Centraal in haar betoog staat dan ook de vraag: ‘Kunnen we ons beveiligen tegen chaotische massa’s nieuwkomers zonder vluchtelingen aan hun lot over te laten of zelfs in gevaar te brengen, en zonder onze democratische rechtsstaat, de harde kern van onze open samenleving, te beschadigen?’
In de regio
Los van het problematische taalgebruik in deze vraag, erkent Halsema in Nergensland dat de EU de dodelijkste grens ter wereld heeft en dat het gros van vluchtelingen helemaal niet naar Europa komt maar ‘in de regio’ wordt opgevangen. Terecht noemt ze dit argument een schaamlap in het politieke discours. Haar verklaring is dat mensen doorreizen naar Europa vanwege de uitzichtloze situaties in diezelfde regio-opvang.
Ze hekelt ook wel degelijk de EU-Turkijedeal (‘het voorlopige dieptepunt’) en de Afrika-deals. Ook ziet Halsema waar de grensbewaking vandaan komt: heersende politici tonen zich slap tegenover de eisen van rechtse populisten: ‘Baudet verwoordt het wat eloquenter maar het refrein van alle Europese populisten is hetzelfde: grenzen dicht en migranten en vluchtelingen eruit.’
Maar verder blijft haar analyse steken in een moreel ongenoegen dat voortkomt uit Halsema’s politieke lens op de werkelijkheid: ze denkt werkelijk dat de EU een open samenleving is. Een economische crisis en terreuraanslagen lijken in haar wereldbeeld dit continent te overkomen. Daarom is haar antwoord op de eerder gestelde vraag: ‘Het is de wijze waarop wij onze grenzen handhaven en soms verleggen.’
Dat opent voor haar de mogelijkheid om het over de realiteit van de enorme vluchtelingenkampen in Kenia en Jordanië te hebben. Als voorzitter van Stichting Vluchteling tussen 2011 en 2016, is Halsema vaak in deze kampen geweest. Ze eindigt haar betoog met een vergezicht: Zatopia (een samentrekking van ‘utopie’ en Zaatari, het grootste vluchtelingenkamp in Jordanië).
In Zatopia krijgen alle inwoners een basisinkomen en zonne-energie (Halsema blijft een GroenLinkser). Ook kunnen vluchtelingen meteen aan de slag: ‘uit heel Jordanië reizen mensen inmiddels naar het ziekenhuis om zich te laten behandelen door lokale (vluchtelingen)artsen.’
In een betoog dat zo veelvuldig over grenzen spreekt, is het teleurstellend dat de vraag niet opkomt waaróm we überhaupt grenzen hebben. Halsema denkt dat we te maken hebben met een historisch proces dat niet ongedaan kan worden gemaakt.
Dat ze niet verder komt is logisch, want ze gelooft in de illusie van de open samenleving. Die open samenleving – vaak de rijke hooggeïndustrialiseerde landen – vormt in haar ogen een ongedeelde eenheid. Volgens Halsema en Karl Popper – op wiens filosofie ze zich in dit pamflet stoelt – geven grenzen juist vorm aan ‘onze vrijheid’ (met ‘ons’ bedoelt ze de Europeaan) in die open samenleving.
Ze juicht het toe dat Popper de machtsvraag heeft vervangen door ‘hoe kunnen we de staat verdedigen zodat er geen slechte machthebbers komen’. En passant gaat ze daarmee in tegen Marx’ ‘ijzeren wetten’ die geen ruimte laten voor trial-and-error (tip voor Femke: lees eens iets van Marx en leg dan nog een keer wat je bedoelt, want je gaat mee in het vreemde ahistoricisme van Popper waarin hij doet alsof de geschiedenis uit zichzelf zou handelen).
De logica van grenzen
Queeractiviste Olave Basabose gooit in haar bespreking van Halsema’s pamflet terecht de retorische vraag op: ‘hoe is Europa aan die welvaart gekomen?’ en coint het hele Zatopia-idee als ‘vluchtelingenenclave’. Want wat is eigenlijk de logica van grenzen?
Marxisten hebben daarvoor een heldere verklaring. Het idee van vastomlijnde grenzen hangt nauw samen met de opkomst van het kapitalisme. In het feodale systeem waren er zeker koninkrijken, maar de grens was meestal een rivier of een bergketen of de zee. Vanaf de zeventiende eeuw werd dat idee van een scherpomlijnde grens belangrijker.
Dit heeft te maken met de staatsvorm. Na absolute monarchieën die rond 1600 veelal in West-Europa heersten, nam een nieuwe heersende klasse dat stokje over – vaak ging dat gepaard met een opstand van de bevolking tegen de absolute monarch. Die nieuwe heersende klasse wilde haar eigendommen – fabrieken en bedrijven en wellicht onderdelen van de koloniën – beschermen. De staat kreeg daarom de inrichting zoals we die nu kennen met een rechtsapparaat, leger, politie en gevangenissen. Om die reden is het dan ook typisch dat Halsema het geweldsmonopolie in het hele Zatopia-idee bij ‘een paar Europese politietrainers’ en de Verenigde Naties legt.
Er is maar een zinnetje in Nergensland waar het interessant wordt: de wens dat vluchtelingen worden gezien als politieke actor. Maar dit pamflet is geschreven door een vrouw die haar witte bril niet heeft afgezet. Wiens utopie beschrijft ze eigenlijk? Over de EU-Turkijedeal zegt arts Cem Terzi in Ai Weiwei’s documentaire Human Flow: ‘voor vluchtelingen staat er niets zinnigs in die tekst.’ Diezelfde conclusie geldt voor Halsema’s pamflet.
Femke Halsema
Nergensland. Nieuw licht op migratie
Ambo|Anthos, oktober 2017
94 pagina’s / € 10,-