Donny Gluckstein over oorlog, geallieerd imperialisme en bevrijding

Donny Gluckstein is een socialistische historicus en schrijver van vele boeken, waaronder The Nazis, Capitalism and the Working Class (1999). Zijn nieuwe boek, A People’s History of the Second World War, vult een belangrijk gat in de analyse van de Tweede Wereldoorlog (WOII), gezien van onderaf. Socialisme.nu sprak met hem.
5 mei 2012
Vrouwen speelden een grote rol in het Italiaanse partizanenverzet

Veel mensen zouden zeggen: ‘Alsjeblieft, niet nog een boek over de oorlog!’ Wat heeft je ertoe gebracht dit boek te schrijven, ondanks de enorme hoeveelheid die er al is?

Het is waar dat er een massa boeken is over WOII, maar zeer weinig ervan kijken voorbij de oorlog zelf en vragen waarover de oorlog ging. Ze beschrijven, vaak tot in het kleinste detail (wat natuurlijk fascinerend kan zijn) de gebeurtenissen, de mensen en de ervaring. Burgerlijke geschiedschrijvers hebben de neiging om het als gegeven te beschouwen dat WOII simpelweg een ‘goede oorlog’ was, van democratie versus fascisme.

De betere herkennen dat het complexer was en kunnen kritisch zijn, bijvoorbeeld over het Britse bombardementsbeleid ten opzichte van Duitsland, maar ze kijken niet voorbij de verschijnselen aan de oppervlakte.

Linkse geschiedenissen komen maar af en toe voor, en vanwege het idee dat Rusland op een of andere manier een progressieve kracht was, krijgen ze niet echt vat op de kwestie van het geallieerde imperialisme.


Je praat over twee ‘parallelle oorlogen’ die worden uitgevochten. Wat bedoel je daarmee?

Deel van het probleem met het analyseren van WOII vanuit een links perspectief is dat de arbeiders en de onderdrukte volkeren van Europa zeer enthousiast zijn over de bestrijding van nazisme en fascisme, net als hun regeringen. Ze bekritiseerden hun regeringen ook tijdens de periode van appeasement, dat zij het nazisme en fascisme niet bestreden.

Dus als de oorlog uitbreekt, lijkt het alsof de geallieerde heersende klasse en arbeidersklasse in harmonie zijn, en ze beide voor hetzelfde vechten. De soldaat die een pistool afvuurt op een soldaat van de Waffen-SS lijkt te worden gemotiveerd en te handelen in dezelfde lijn als de generaal die het bevel gaf om te schieten.

Maar als we meer in detail kijken, zien we dat hun doelstellingen in feite zeer, zeer verschillend zijn. Dit blijkt het meest duidelijk in de relaties tussen verzetsbewegingen en geallieerde regeringen. Verzetsbewegingen zijn erop uit om hun landen te bevrijden van de asmogendheden en daarna een nieuwe wereld te hebben met een ander soort democratie. Geallieerde regeringen zijn erop uit om een rivaliserend imperialisme te verslaan zodat ze hun eigen merk imperialisme kunnen opleggen. Zo valt de schijnbare harmonie uiteen.

Kun je voorbeelden noemen?

In Griekenland, in december 1944, bombarderen de Britten het Griekse verzet en gebruiken ze fascisten om een gehate monarchie te herinstalleren; in Polen laten de Russen in augustus 1944 opzettelijk de nazi’s het verzet in Warschau verpletteren, zodat ze na de oorlog de macht kunnen overnemen zonder interne oppositie. Maar er zijn veel meer voorbeelden.

[/caption]

We kunnen dit conflict uitbreiden voorbij de verzetsbewegingen. Het steekt opnieuw de kop op binnen elke geallieerd land – in verschillende mate, maar het conflict is er altijd – en ook in de houding van de geallieerde regeringen tegenover verzet binnen de landen van de as en de koloniën.

Met andere woorden: er zijn echt twee oorlogen gaande van ‘onze’ kant – een oorlog voor geallieerd imperialisme en een oorlog voor sociale en economische bevrijding. Deze oorlogen lopen parallel en oppervlakkig is het moeilijk om ze te onderscheiden. Ik heb geprobeerd om ze bloot te leggen door een aantal specifieke gevallen te bekijken, hoewel de stelling in het algemeen geldt.

Foto rechts: Duizenden sympathisanten van het verzetsfront ELAS demonstreerden op 3 december 1944 op het Syntagma-plein in Athene. De politie richtte een bloedbad aan met 28 doden, waarna Britse troepen de orde herstelden.

De bevrijding van Europa door de westelijke geallieerden lijkt plaats te vinden van zuid naar noord. Waarom is dat? Is dat alleen vanwege de inzet van hun troepen in Afrika eerder in de oorlog, of heeft het ook te maken met het verzet?

De bevrijding van Europa als geheel gaat niet van zuid naar noord. Ongetwijfeld is Stalingrad het keerpunt in militair opzicht. De gevechten in Noord-Afrika vinden plaats omdat Groot-Brittannië de Russische oorlogsinspanningen niet wil steunen door het openen van een tweede front in het noorden. Churchill wil doen alsof hij zijn deel bijdraagt, maar in feite vermijdt hij confrontatie met de Duitsers en probeert de routes te beschermen naar het Britse Rijk. Alleen omdat de Italianen verliezen, wordt Rommel naar Libië gestuurd en gaan de Britten het gevecht aan.

Verzet in het noorden, en ik denk hier aan Duitsland en Rusland, is erg moeilijk. Er is geen opening. (In beide landen was de oppositie verslagen, tijdens Hitlers opkomst en de stalinistische showprocessen, en kon nauwelijks worden heropgebouwd, red.) In landen als Joegoslavië en Griekenland is het mogelijk om geallieerde steun te winnen voor onafhankelijke verzetsbewegingen, zelfs als die steun later wordt gekwalificeerd. Het Italiaanse fascisme is zeer zwak en valt zo uit elkaar. Operatie Toorts – de geallieerde landing in Algerije – speelt in op de verdeeldheid in de Franse heersende klasse over in hoeverre te collaboreren met de nazi’s, zoals Petain, of er tegenin te gaan, zoals De Gaulle.

Sommige mensen vinden dat er wezenlijke verschillen zijn tussen de westerse geallieerden de VS en Groot-Brittannië, en Rusland, hoewel de meningen uiteenlopen welke van de twee ‘beter’ was. Wat zou je daarover zeggen? Zijn er bijvoorbeeld verschillen tussen de bevrijding van Italië en Polen?

Er zijn verschillen tussen de westerse geallieerden en Rusland, maar het zijn alle imperialistische mogendheden. Daarom is het niet mogelijk om te zeggen welke beter is, in die zin. De westerse geallieerden proberen niet om een totalitair type dictatuur op te leggen, maar alleen het kapitalisme veilig te stellen. Zij staan klaar om burgerlijke democratieën te vestigen na de oorlog.

In sommige opzichten is dat beter dan Rusland. Maar de communistische partijen, die – ten onrechte – geloven dat Rusland socialistisch is, zijn degene die de belangrijkste verzetsbewegingen leiden die voor echte bevrijding zijn in plaats van voor kapitalisme. Zo zijn zij ‘beter’ dan het westerse imperialisme.

De bevrijding van Italië, waarin het communistisch geleide verzet een belangrijke rol speelt, is veel dichter bij echte bevrijding dan wat er is gebeurd in Polen. Na het neerslaan van de opstand van Warschau, komt dat neer op weinig meer dan een overname door het Rode Leger. Maar merk op dat de westerse imperialisten ook hun best doen om het Italiaanse verzet te ontwapenen en te vernietigen. Ze zijn alleen minder succesvol dan de Russen.


Sommigen ter linkerzijde, bijvoorbeeld Jacques Pauwels, betwijfelen of de Sovjet-Unie het Poolse verzet opzettelijk laat vernietigen door de nazi’s. Wat vind je daarvan?

De opstand van Warschau is de grootste stedelijke opstand van WOII. Stalin saboteert deze opzettelijk, omdat hij het gebied wil herinnemen dat hem is toegezegd onder het Hitler-Stalin-pact van augustus 1939, en zelfs meer hoopt in te nemen. Daarvoor moet hij zorgen dat niet alleen de nazi’s worden verslagen, maar er ook geen beweging voor Poolse onafhankelijkheid ontstaat.

Er is geen twijfel dat de leiders van het Binnenlandse Leger (die reactionairen zijn) hun eigen agenda hebben, maar dit mag ons niet afleiden van de massale steun uit alle geledingen van de gemeenschap voor de opstand. Mensen verwachten dat het Rode Leger, dat dicht bij Warschau aan de andere kant van de rivier Vistula staat, spoedig aankomt en direct de opstand helpt. Maar dit gebeurt niet.

Historici hebben bediscussieerd of dit te wijten is aan technische moeilijkheden of politieke onwil. Hoe het ook zij, het is duidelijk dat de Russen de westerse geallieerden niet toestaan om hun vliegtuigen te laten landen en bij te tanken, en dus de poging dwarsbomen om vanuit de lucht bijstand te verlenen aan de strijders van het Binnenlandse Leger, die jammerlijk slecht zijn uitgerust.


Hoe zit het met de ‘subjectieve factor’, de ideologie van de verzet? In de hele wereld spelen communistische partijen een sleutelrol in het organiseren van de strijd. Ze vormen fronten om met andere groepen samen te werken, wat naar onze mening essentieel is voor succes. Gaat hier iets mis?

Je hebt volkomen gelijk. De communistische partijen spelen een belangrijke rol in het verzet. Tragisch genoeg echter, hebben ze een achilleshiel en dat is hun trouw aan het stalinisme, en daarom het Russische imperialisme.

Dus op het cruciale moment als de asmogendheden worden omvergeworpen en ze echt de naoorlogse wereld kunnen bevrijden, zijn ze ideologisch ontwapend. In het Westen wordt hun gezegd dat ze plaats moeten maken voor westerse imperialistische belangen, en de herinvoering van het westerse kapitalisme toestaan zonder oppositie. In het Oosten zijn ze marionetten van Russisch imperialisme en, bijvoorbeeld in Duitsland, nemen ze deel aan de vernietiging van de antifascistische beweging van onderaf.


Donny Gluckstein – A People’s History of the Second World War – Resistance versus Empire wordt gepubliceerd door Pluto Press, zomer 2012.


Lees ook het artikel: De bevrijding en de mythe van de ‘Goede Oorlog’

  • Wil je reageren op dit artikel? Stuur ons een mail.
  • Met socialisme.nu en De Socialist proberen we socialistische ideeën toegankelijk te maken voor iedereen. Om dit te blijven doen kunnen we alle hulp gebruiken. Wil jij ons ook steunen? Neem dan een abonnement op De Socialist of word donateur: vul hier het formulier in.