Documentaire houdt Hajo’s strijd in leven

Hajo Meyer (1924-2014) was bekend als Auschwitz-overlevende en als kritische antizionist. Een prachtige documentaire vertelt vooral het verhaal van zijn leven als Joodse vluchteling in Nederland voor en tijdens de Tweede Wereldoorlog. In die context komen ook verschillende andere belangrijke aspecten uit zijn leven aan bod, zoals zijn strijd voor de Palestijnen.

In de documentaire Hajo, een Joodse vluchteling vertelt Hajo Meyer over zijn jeugd in nazi- Duitsland en zijn ervaring als 14-jarige vluchteling in Nederland. De documentaire toont Hajo’s persoonlijke geschiedenis en de strijd voor rechtvaardigheid in Palestina die daaruit voort kwam. Hajo was activist en bestuurslid van Een Ander Joods Geluid.

In deze rol zette Hajo zich in voor de Palestijnen en liet hij zich uiterst kritisch uit over Israël. Hij zag dat de Palestijnen worden behandeld zoals hij ooit is behandeld in de jaren 30. Hij herkende zich in de uitsluiting, pesterijen, rechteloosheid en kinderen die niet naar school kunnen. Hij sprak zich daarom kritisch uit over de bezetting van Palestina. Dat deed hij soms op een uitgesproken manier, zoals de typering van Gaza als ‘één groot concentratiekamp’.

De vergelijking met nazi-Duitsland werd hem niet in dank afgenomen. Hij werd door sommigen als ‘zelfhatende jood’ en verrader gezien. Maar in Hajo’s boek Het einde van het jodendom uit 2003 – waarin hij persoonlijk reflecteert op het jodendom, de Holocaust en Israël – wordt duidelijk dat de vergelijking met de nazi’s inhoudelijk onderbouwd is. Hajo benadrukte dat hij vooral gelijkenissen zag met de periode van vóór de Holocaust, waarin Joden werden uitgesloten en onderdrukt. Op deze periode van Hajo’s leven richt de documentaire zich.

Vluchteling

Hajo groeide op in Bielefeld in Duitsland. In 1938 vond in Duitsland de Kristallnacht plaats, een door de nazistaat geïnitieerde pogrom tegen Joden. Veel Joden wilden Duitsland ontvluchten, ook naar Nederland. In reactie hierop sloot Nederland de grenzen. Bij wijze van uitzondering werden er 1500 Joodse kinderen toegelaten. De 14-jarige Hajo was een van die kinderen. Hij vertrok zonder ouders naar Nederland.

Filmmaker Jacqueline de Bruijn maakte eerder de documentaire De Omslag, over een aantal Joden met een kritische houding ten opzichte van Israël. Hajo was een van de hoofdpersonen van die film. De Bruijn besloot daarna een aparte film over Hajo te maken en samen met hem terug te gaan naar belangrijke plekken uit zijn jeugd.

Een van de redenen dat Hajo weg wilde uit Duitsland was dat hij niet meer naar school kon. In Nederland aangekomen mocht hij als vluchteling in eerste instantie echter ook niet naar school. Voor een leergierig kind was dit een van de grootste frustraties. Uiteindelijk kreeg hij de kans zich te scholen als bankwerker. Later in Auschwitz bij de selectie bleek hij hierdoor nuttig als dwangarbeider en bleef de gaskamer hem bespaard.

Hajo kwam als vluchteling in Nederland op verschillende opvanglocaties voor vluchtelingen terecht. Voor de film keert hij terug naar een aantal van die plekken, waar verhalen en emoties loskomen. Zo staat hij voor een gebouw waar hij als kind verbleef en vertelt hij hoe hij toen uit pure boosheid en frustratie midden in de nacht op het dak klom. Hij beschrijft deze periode als een hele nare tijd. Hij miste zijn ouders, was in een vreemd land met een vreemde taal en hij kon niet doen wat hij het liefste deed, namelijk naar school gaan. Ook vertelt hij over het antisemitisme van mensen bij officiële instanties.

Activisme

We leren in de film ook Hajo’s persoonlijke ethiek kennen. Het jodendom heeft voor hem als atheïst geen religieuze betekenis, maar hij haalde er wel een humanistische en ethische kern uit. Die ethiek wordt, in de woorden van Rabbi Hillel, samengevat als: wat jij niet wilt dat jou wordt aangedaan, doe dat ook een ander niet aan. Hajo vertelt ook dat de totale zinloosheid van zoiets als de Holocaust enigszins ‘zinvol’ kan zijn, als het als aanleiding kan dienen om te handelen in het heden om te voorkomen dat zoiets ooit nog iemand, wie dan ook, overkomt. Dit is waarom Hajo zich jarenlang inzette als activist, van demonstraties op straat tot spreekbeurten op scholen in binnen- en buitenland.

Hajo, een Joodse vluchteling is een prachtige documentaire en een mooi eerbetoon aan een uitzonderlijk mens. We kunnen de herinnering aan Hajo levend houden door net als hij kritisch en uitgesproken te blijven waar het om mensenrechten gaat. En door zijn strijd tegen onderdrukking voort te zetten, of het nu gaat om Palestijnen of vluchtelingen. Want ook een vergelijking met de huidige omgang met vluchtelingen kan worden gemaakt. Kijkend naar Ter Apel kunnen we concluderen dat Nederland nog geenszins humaner omgaat met vluchtelingen.

Hajo, een Joodse vluchteling kwam uit in 2021 en werd afgelopen november in enkele bioscopen vertoond. Filmmaker Jacqueline de Bruijn is in gesprek met de NPO over het uitzenden van de film op televisie.