De utopie van Márquez
De serie begint met de verdrijving van een gemeenschap uit een soort Hof van Eden. Onder leiding van José Arcadio, de stichter van de Buendía-dynastie, zwerven de mensen door de landschappen van Latijns-Amerika tot ze een nieuwe gemeenschap stichten, Macondo, het decor van alle romans van García Márquez. Macondo is omringd door tropische wouden, hoge bergen, moerassen, de grenzeloze zee en kent geen uitweg. Het galjoen dat ze in het bos vinden is het teken dat anderen er al geweest zijn en deel uitmaken van een wereld die door anderen is bedacht, in dit geval de Spaanse veroveraars.
Zoals alle kolonialisten beschreven de Spanjaarden wat ze vonden als lege ruimte die ze zich konden toe-eigenen. Net zoals de kolonisten van Noord-Amerika de inheemse beschavingen van het Amerikaanse Westen wegschilderden, ontkende Spanje het bestaan van de grote beschavingen die ze vonden en vervolgens vernietigden. Net als nu schreven ze de Geschiedenissen (met een hoofdletter) van hun veroveringen waarin ze hun genocides vergoelijkten als ‘rechtvaardige oorlogen’ tegen barbaren.
Magisch realisme
De geschiedenis wordt geschreven door de overwinnaars en hun slachtoffers worden uit het officiële verhaal gewist. De inheemse bevolking is onzichtbaar, opgaand in het landschap. Maar ze hebben hun eigen verhalen, hun eigen gedeelde geheugen dat bewaard is gebleven in de talen van de onderdrukten – in verhalen en legenden, in mythen, in liederen en rituelen die ondoordringbaar zijn voor hun overheersers.
Ze werden doorgegeven via mondelinge cultuur, doorgegeven van generatie op generatie maar door de machtigen afgedaan als louter bijgeloof. Het is interessant hoe elk voorbeeld van inheems verzet inspiratie vindt in de herinnerde strijd uit het verleden – Inca Katari, Túpac Amaru, Caupolicán, Geronimo.
Beide geschiedenissen maken deel uit van één verhaal en weerspiegelen elkaar, maar ze spelen zich af in verschillende tijden. De populaire mythe ziet de tijd als cirkelvormig, als een slang die zijn eigen staart opeet, zoals José Arcadio het zegt, terwijl de officiële geschiedenissen de stadia van chronologische vooruitgang markeren. In Macondo is het altijd maandag en de strijd van het verleden herhaalt zich. Wat García Márquez ‘magisch realisme’ noemde is het naast elkaar bestaan van deze twee verschillende geschiedenissen: het is geen magie in de zin van goocheltrucs – die worden in de roman overgelaten aan de kerk – maar mythe en volksgeheugen.
De geschiedenis die het weerspiegelt is echt genoeg. De militaire staatsgrepen onder leiding van ambitieuze generaals en de eindeloze oorlogen tussen liberalen en conservatieven zijn de realiteit van de Colombiaanse geschiedenis. Zoals José Arcadio zegt, was het enige verschil tussen de twee facties van de heersende klasse dat ze op verschillende tijden naar de mis gingen. Toch bepaalden hun conflicten de geschiedenis van Colombia en verlamden ze het land in een periode van veertig jaar die alleen herinnerd wordt als ‘Het Geweld’.
Vroeg in het verhaal arriveert de tovenaar/magiër Melquíades met een circus. Hij leert José Arcadio wat van zijn kennis en laat hem kennismaken met ijs, het eerste wonder in deze seculiere samenleving. Maar wanneer iemand Melquíades van hekserij beschuldigt, roept hij ‘nee, dit is wetenschap’.
Zoals zoveel veranderingen ontvangt Macondo het nieuwe, het moderne ijs, treinen, magneten van buitenaf. Wanneer Melquíades José Arcadio kennis laat maken met alchemie, de zoektocht naar de steen der wijzen die onedele metalen in goud zal veranderen, wordt het zijn levenslange obsessie.
Kolonialisme
Maar in de koloniale wereld worden veranderingen gedreven door externe krachten, die mineralen uit de bergen halen, het zwarte goud onder de grond vandaan halen, de rivieren en de biosfeer vergiftigen. De eenzaamheid uit de titel is de uitsluiting van de gekoloniseerden door de geschiedenis en het gebrek aan controle over hun eigen lot. Wanneer de waarzegster Ursula, José Arcadio’s lang lijdende vrouw, waarschuwt dat haar laatste kind geboren zal worden met een varkensstaart, is dat de vloek van het kolonialisme. Spanje bouwde zijn utopie op, zijn eldorado, door de wereld die het aantrof te vernietigen; maar in de populaire verbeelding zijn er andere utopieën als ze eenmaal bevrijd zijn van onderdrukking en uitbuiting.
In zijn aanvaardingstoespraak voor de Nobelprijs voor de Literatuur zei García Márquez:
‘Geconfronteerd met deze ontzagwekkende realiteit voelen wij, de uitvinders van verhalen, die alles willen geloven, ons gerechtigd om te geloven dat het nog niet te laat is om ons bezig te houden met de creatie van de tegenovergestelde utopie. Een nieuwe en grootse utopie van het leven, waar niemand voor anderen zal kunnen beslissen hoe ze sterven, waar liefde waar zal blijken te zijn en geluk mogelijk zal zijn, en waar de volkeren die veroordeeld zijn tot honderd jaar eenzaamheid, eindelijk en voor altijd een tweede kans op aarde zullen krijgen.’
Dit is een vertaling van Revolutionary Socialism in the 21st Century.
Foto: In de eerste aflevering trekken de Buendías en mede-Colombianen door verraderlijke wateren op zoek naar een nieuw leven. Screenshot uit Honderd jaar eenzaamheid (Mauro González / Netflix).