De Oost toont wreedheid Nederlandse onderdrukker

In de film De Oost vertelt regisseur Jim Taihuttu het verhaal van Johan de Vries, die vrijwillig dienst heeft genomen in het leger in Nederlands-Indië. Nederland wil daar met ‘politionele acties’ orde op zaken te stellen, nadat de Indonesische leider Soekarno een einde had maakt aan het Nederlandse koloniale bewind.
21 juli 2021

Gaandeweg zijn stationering in Nederlands-Indië wordt Johan met de werkelijkheid in de kolonie geconfronteerd. De Nederlandse soldaten zijn onverholen racistisch: ze kijken neer op de inheemse bevolking waarnaar ze verwijzen als apen. De inheemse bevolking is niet behulpzaam en staat zelf vijandig tegenover de aanwezigheid van de Nederlandse soldaten, die zij zien als onderdrukker en bezetter. Voor de Nederlandse soldaten is het meer wachten en niets doen, dan dat er echt iets gedaan wordt om de orde te herstellen. Johan begint zich af te vragen wat eigenlijk het nut is van de Nederlands militaire aanwezigheid in de kolonie.

Na verloop van tijd komt Johan in contact met de charismatische legerofficier Raymond Westerling, ook wel De Turk genoemd. In tegenstelling tot andere soldaten lijkt Westerling wel een duidelijk idee te hebben wat Nederland te doen staat in de kolonie. Volgens Westerling is de onafhankelijkheid van Indonesië een voldongen feit, maar kan door Nederland door militair ingrijpen nog wel een stevigere positie aan de onderhandelingstafel krijgen. Onder de leiding van Raymond Westerling ontvoert, martelt en executeert Johan een Indonesische vrijheidsstrijder.

Daarop wordt Johan door Westerling gerekruteerd voor de eenheid DST (Depot Speciale Troepen). De methodes van Westerling gaan gepaard met grove mensenrechtenschendingen, zoals het platbranden van dorpen en standrechtelijke executies van verdachten. Johan raakt steeds meer in gewetensnood door deze mensenrechtenschendingen en komt in opstand tegen de autoritaire Westerling. De situatie wordt op een gegeven moment onhoudbaar voor Johan en hij kan maar ternauwernood ontsnappen aan Westerling.

Kritiek

De film heeft uit verschillende hoeken kritiek gekregen. Nederlandse veteranen en de Federatie Indische Nederlanders (FIN) vinden de film geen goede weergave omdat de soldaten alleen maar als ‘de slechteriken’ worden afgeschilderd. De FIN heeft zelfs, zonder succes, bij de rechter geprobeerd een disclaimer af te dwingen bij de film.

Uit een geheel andere hoek klinkt de kritiek dat Jim Taihuttu gekozen heeft om het verhaal te vertellen vanuit het perspectief van de koloniale onderdrukker, terwijl hij ook had kunnen kiezen om het verhaal te vertellen vanuit het oogpunt van een Indonesische vrijheidsstrijder of een Molukse soldaat. De door de geschiedenis al gemarginaliseerde perspectieven van onderdrukte groepen en de inheemse bevolking komen nu amper aan bod. Dat mag op zich zeer opzienbarend genoemd worden voor een film die gaat over een zo’n gevoelige en controversiële koloniale periode uit de Nederlandse geschiedenis. Dit voelt dan ook als een gemiste kans.

Deze kritiek uit de de-koloniale hoek is legitiem, maar de keuze om Johan als hoofdpersoon te nemen is begrijpelijk om zo het Nederlandse publiek makkelijker mee te kunnen nemen in het verhaal over de Indonesische onafhankelijkheidsoorlog. Bovendien is het ook mogelijk om oorlogsmisdaden en koloniale wreedheden vanuit een wit hoofdpersoon te belichten zonder meteen deze oorlogsmisdaden goed te praten. In de film zijn het dan ook de wrede oorlogsmisdaden van het Nederlands leger die het sterkst naar voren komen. Dit maakt de film heftig en rauw, waarbij de kijker geconfronteerd wordt met het wrede handelen van het Nederlands leger in de voormalige kolonie.

Geen tempo doeloe-verhaal

Het is onmogelijk om alle perspectieven uit deze complexe periode in een twee uur durende film uit te diepen. Toch maakt Taihuttu een aantal kleine en grotere verwijzingen naar zaken die in die periode meespeelden. Zoals het lot van Johan, die na zijn diensttijd als soldaat zijn plek in de maatschappij verliest.

Een ander punt dat meer wordt uitgelicht is de persoonlijkheid van Johan. Hij is aan de ene kant lichtelijk naïef omdat hij daadwerkelijk gelooft dat de liefde van een inheemse prostituee wederzijds is. Aan de andere kant is hij ook zeer koloniaal en patriarchaal, waarbij hij als witte man meent recht te hebben op het lichaam van een gekleurde vrouw en haar vervolgens verkracht.

Verder zijn er nog tal van onderwerpen die heel lichtjes worden aangeraakt, bijvoorbeeld wanneer Johan aan de Molukse soldaat Samuel vraagt waarom hij tegen zijn eigen mensen vecht. Waarop Samuel aangeeft dat dit niet zijn mensen zijn en dat het Nederland is geweest die van de archipel één volk heeft gemaakt.

De Oost is absoluut geen tempo doeloe-verhaal met nostalgische vriendschappen tussen onderdrukker en onderdrukten. Het is een harde film die het wrede optreden van het Nederlands leger laat zien aan de hand van een Nederlandse soldaat die op het laatste moment in gewetensnood komt. De film is vooral goed omdat het de eerste film is die Nederland neerzet als wrede koloniale onderdrukker. Niet alles uit deze koloniale periode kan verteld worden, maar veel onderwerpen worden in de film wel min of meer uitgelicht. Daarmee is de film een goede aanzet om het gesprek aan te gaan over de koloniale rol van Nederland in die periode.

De Oost is nu te zien in de bioscoop en sinds 13 mei op streamingdienst Amazon Prime.