De naderende catastrofe: Lenins bijdrage aan het creëren van een revolutionaire uitweg
De bekende Amerikaanse marxist Paul Le Blanc greep dit sterfjaar aan om een nieuw boek te publiceren, Lenin: Responding to Catastrophe, Forging Revolution. Hij grijpt daarin niet alleen terug op diens geschriften, maar geeft ook een biografische achtergrond van de Russische revolutionair. Uit de geschriften kan men leren hoe Lenin in de meest uiteenlopende omstandigheden gehandeld heeft.
Wij horen Lenin hardop denken over talrijke ingewikkelde situaties, oftewel catastrofes, waarin het nodig is een uitweg te vinden. Wij zien hoe hij met alle factoren rekening probeert te houden en hoe hij de kracht en waarde van allerlei bewegingen uit de kleinste verschijnselen tracht te bepalen.
In tijden van oplaaiend studenten en arbeidersverzet en tsaristische staatsrepressie werd het eind negentiende eeuw voor Lenin duidelijk dat een revolutionaire massa-arbeiderspartij noodzakelijk was om leiding te geven aan de strijd die om meer ging dan alleen directe belangen. Volgens Lenins pamflet Wat te doen? (1902) was een marxistische partij nodig die ook ondergronds functioneerde als een volkstribuun tegen alle vormen van onderdrukking.
Tegen de achtergrond van steun van socialisten voor ‘hun’ heersende klasse tijdens de Eerste Wereldoorlog, onderzocht Lenin in Het imperialisme als hoogste stadium van het kapitalisme(1916) hoe de Eerste Wereldoorlog door de kapitalistische wedloop om nieuwe markten een imperialistisch conflict was geworden. Mede op basis hiervan was hij betrokken bij vredesinitiatieven om een einde te maken aan de oorlogscatastrofe.
De Parijse Commune van 1871 overtuigde Karl Marx van de noodzaak om het kapitalistische staatsapparaat te vervangen door arbeidersmacht die als heersende klasse zichzelf kon verdedigen tegen de reactie en de welvaart kon verdelen. Lenin borduurde hier in Staat en revolutie (1917) op voort. Hij beschouwde een arbeidersstaat als een tijdelijke situatie, waarmee hij zich enerzijds afzette tegen de anarchisten en anderzijds tegen de gematigde socialisten die de staat als een onafhankelijk instituut beschouwden.
De succesvolle Russische Revolutie zorgde voor een periode van opgang waarin ook meer economisch geavanceerde landen konden volgen. Dat zou moeten gebeuren door in de grote arbeidersorganisaties actief te zijn en deel te nemen aan verkiezingen. Uiterst linkse communisten, onder wie enige Nederlanders, onttrokken zich hier echter aan en prioriteerden opstanden.
Onder omstandigheden van imperialistische blokkades, militaire interventies en burgeroorlog raakte de Russische arbeidersklasse uitgeput. Een nieuwe laag van bureaucraten ontstond. Lenin was zich hiervan bewust, maar zijn gezondheid ging al snel achteruit als gevolg van beroertes. In zijn zogeheten Laatste testament (1923), dat lange tijd niet openbaar werd gemaakt, verzette hij zich tegen de bureaucratisering en deed voorstellen om ook uit deze catastrofe te komen. Bovendien eiste hij tevergeefs de verwijdering van Jozef Stalin als secretaris-generaal.
Weerleggen van mythes
Een belangrijk thema in Le Blancs boek zijn de mythes rondom Lenin. Lenin zou dictatuur prefereren boven democratie en zijn marxisme zou een dekmantel zijn voor zijn totalitaire opvattingen. Ook zou hij een supergecentraliseerde partij voorstaan die door autoritaire methodes een socialistisch Utopia kon opleggen aan het minder ontwikkelde Rusland.
Het boek van Le Blanc weerlegt dit alles op overtuigende wijze. Tegelijkertijd probeert hij de wel degelijk bij Lenin aanwezige keerzijden te identificeren binnen de brede veelzijdige traditie waarvan hij, samen met Rosa Luxemburg, een belangrijk vertegenwoordiger was. Zo plaatst Le Blanc kanttekeningen bij de introductie van de hypergecentraliseerde politiek van het oorlogscommunisme en steun aan het fractieverbod.
Leren door te doen
Het onderwerp van zijn biografie zou het niet anders gewenst hebben. Lenins geestelijke moed stelde hem in staat om alle opvattingen en overtuigingen, hoe oud en eerbiedwaardig ze ook zijn, op hun juistheid te onderzoeken. In zijn denken was geen plaats voor heilige huisjes die ongeschonden moesten blijven.
Lenin hield van debatteren en polemiseren, maar alles stond in het teken van hoe we de praktische strijd van de grond kunnen krijgen die de urgente noden van arbeiders en andere onderdrukten materieel verdedigt en vooruitbrengt. Dit betrof vormen van strijd die aansluiten en betekenis hebben voor de mensen in het hier en nu, die het massale revolutionaire bewustzijn kunnen vergroten en – mits op de juiste manier ingezet – kunnen resulteren in verzet, opstand, machtsverandering en uiteindelijk revolutie.
We moeten leren door te doen. Daarbij zullen we collectief verschillende perspectieven moeten uitproberen in de strijd. In die strijd zullen ongetwijfeld splitsingen optreden, maar ook fusies – allemaal noodzakelijke processen om uiteindelijk een revolutionaire partij te creëren die de naam waardig is.
Paul Le Blanc, Lenin: Responding to Catastrophe, Forging Revolution (Pluto 2023), 272 pagina’s, 16,99.