De mythe van het gezin spreekt tot de verbeelding – verder dromen moeten we zelf doen

Feminist March 2020 in Amsterdam (copyright: socialisme.nu)
Het in oktober verschenen De mythe van het gezin van Lotte Houwink ten Cate is een vernieuwend werk dat het kerngezin kritisch analyseert. Dit levert veel verfrissende inzichten op over de onderdrukkende normen rondom het gezinsleven. Op deze manier doet het boek een aanzet om na te denken over alternatieve vormen van liefde, zorg en kinderopvoeding.
22 januari 2025

De mythe van het gezin sluit aan bij een trend om de rol van culturele idealen in het kapitalisme te analyseren. Een voorbeeld hiervan is de analyse van hoe de ‘vanzelfsprekende’ rol van de vrouw als natuurlijke verzorgster binnen het gezin vrouwenonderdrukking instandhoudt.

De verhouding tussen vrouwenonderdrukking en sociale reproductie staat meer in de aandacht sinds de bundel Social Reproduction Theory (2019) verscheen, samengesteld door Tithi Bhattacharya. Zij legt sociale reproductie uit als alle levensonderhoudende activiteiten, waaronder kinderen baren, zorg, ontspanning, een dak boven je hoofd en het onderhouden van sociale relaties. Al het werk dat hiermee te maken heeft – opvoeden, schoonmaken, koken – wordt in onevenredige mate door vrouwen gedaan.

Deze verdeling op basis van gender vervult een specifieke rol in het voortbestaan van het kapitalistische systeem. Ook nu veel vrouwen meer buitenshuis zijn gaan werken, vallen deze onbetaalde en onzichtbare verantwoordelijkheden binnen heteroseksuele relaties vooral bij de vrouw. Haar wordt dus een ondergewaardeerde en geïsoleerde moederrol toebedeeld.

Onderdrukking

De mythe van het gezin legt uit hoe deze onderdrukking in stand wordt gehouden binnen het kerngezin. Het kerngezin lijkt de meest standaard, meest wenselijke vorm van privéleven om veiligheid, zorg en liefde te vinden. Maar deze norm botst met de realiteit waarin een op de drie huwelijken strandt en steeds minder mensen de bestaanszekerheid kennen om een gezin te kunnen starten.

In een tijd waarin extreemrechts een obsessie heeft met het kerngezin, het bewaken van heteronormatieve waarden en het aanvallen van verworven vrouwenrechten, is een analyse van het kerngezin erg welkom. Houwink Ten Cate legt uit dat het kerngezin helemaal nog niet zo lang bestaat en de normen daarbinnen niet zo natuurlijk zijn als we denken. Het is ontstaan vanuit specifieke historische veranderingen zoals de industrialisatie en heeft een belangrijke economische waarde binnen het kapitalisme: door de splitsing van werk en zorg, man en vrouw, wordt een groot deel van zorg en kinderopvang geprivatiseerd binnen het gezin.

‘Het huwelijkspaar werd in feite een productie-eenheid, waarbij de man betaalde productieve arbeid verrichtte en de vrouw het onzichtbare, onbetaalde (re-)productieve werk thuis deed. […] De rollen echtgenote en moeder kregen een nieuwe ideologische lading.’ De Dolle Mina’s streden al tegen deze dub bele moraal en sociaaleconomische ongelijkheid. Er is sindsdien veel veranderd in de mogelijkheden voor vrouwen op het vlak van carrière, politieke inspraak en reproductieve rechten (al wil dat niet zeggen dat hierin al gelijkwaardigheid bestaat) – maar binnenshuis is er nog maar weinig veranderd.

Verder dromen

Houwink ten Cate stelt deze norm ter discussie en pleit voor alternatieve vormen van samenleven, liefhebben en kinderopvoeding. Ze vraagt zich af of het kerngezin wel per definitie de beste plek is voor het opgroeien van kinderen en of het nog voorziet in de basisbehoeften van mensen. Met behulp van vele inzichten van andere schrijvers van vroeger en nu gaat ze op zoek naar alternatieven.

Dit laatste koppelt ze vooral aan haar eigen ervaring als alleenstaande moeder. ‘Dat er grote voordelen zijn van het moederschap buiten de traditionele gezinsvorm lijken mensen zich niet te (willen) realiseren. We noemen: autonomie, vrijheid, geen ruzie, gezeur en sleur. En een seksleven met mannen met wie geen veldslag over de zorgtaken hoeft te worden geleverd.’ Ze erkent daarbij dat het zelfs voor de meest geëmancipeerde feminist moeilijk is om te ontsnappen aan de aantrekkingskracht van het kerngezin zolang alternatieven moelijk bereikbaar zijn.

Het is jammer dat ze in haar boek niet verder droomt over andere denkbare alternatieven buiten haar eigen alleenstaande ouderschap. Slechts kort benoemt ze bijvoorbeeld de voordelen van samengestelde gezinnen. Wat ook mist zijn ideeën over welke materiële voorwaarden er nodig zijn om liefde en zorg in andere vormen toegankelijk te maken. Hierbij kan bijvoorbeeld gedacht worden aan het uitbreiden van ouderschapsrechten voor meer dan twee ouders, leefbare inkomens voor elk type gezinssamenstelling, en gratis collectieve zorg en kinderopvang.

Pas in haar laatste en kortste hoofdstuk nodigt Houwink Ten Cate ons uit om te dromen over hoe we ons kunnen bevrijden uit de beknotting van het gezin. Ze pleit voor een herwaardering van utopisch denken, maar komt daar zelf nog niet erg ver in. Het was mooi geweest als dit hoofdstuk juist het begin was van een verdere verdieping.

Toch biedt dit boek genoeg handvatten om verder na te denken over je eigen situatie en hoe heersende normen invloed hebben op onze manier van leven. De mythe van het gezin is een mooi cadeau, bijvoorbeeld voor een vriendin die net moeder is geworden en worstelt met de stapel werk van borstvoeding, zorg en haar baan; voor je schoonmoeder die vraagt wanneer je eindelijk gaat trouwen; of voor je partner met wie je samen wilt dromen over een andere toekomst.

Lotte Houwink ten Cate, De mythe van het gezin Uitgeverij Pluim 2024 / 122 pagina’s / €18,99 Verkrijgbaar in de boekhandel

Foto: Feminist March 2020 in Amsterdam (socialisme.nu ©)

Jij wilt ons nieuws.





    Je emailadres is vereist.