De historiciteit van Auschwitz
Door Pepijn Brandon
Een maand eerder had de grootschalige pogrom plaatsgevonden die bekend werd als de Kristallnacht. Deze gebeurtenis markeerde de overgang naar een nieuwe fase in de rassenpolitiek, van uitsluiting naar actieve verdrijving, die met de deportatie van de zogenaamde ‘Ostjuden’ in gang was gezet. Van de fysieke uitroeiing van een heel volk was geen sprake. De eerste gaskamers werden in 1940 gebouwd in het Oostenrijkse Schloss Hartheim voor de ‘gedwongen euthanasie’ van geestelijk en lichamelijk gehandicapten. Tot midden 1941 zaten in de concentratiekampen meer communisten en sociaal-democraten dan Joden.
De omslag van verdrijving naar vernietiging vond plaats in 1941 in de context van operatie Barbarossa. Zogenaamde Einsatzgruppen vermoordden gericht honderdduizenden Joden in bezet gebied in Oost-Europa, en in West-Europa werden grote razzia’s uitgevoerd. Het besluit tot de Endlösung werd in januari 1942 genomen op de Wannsee-conferentie, en viel samen met het keren van de kansen aan het Oostfront.
Een van de redenen om de vorm van vernietiging te veranderen was de hoge belasting van de Einsatzgruppen zelf. SS-leider Heinrich Himmler gaf dit impliciet toe en toonde tegelijkertijd het diepe cynisme van de nazi-ideologie in een toespraak voor zijn generaals in 1943: ‘Jullie weten allemaal hoe het is als daar 50 doden liggen, of 100, of 500. In staat te zijn geweest om dat te doen, en toch beschaafd te blijven, dat is wat ons groot heeft gemaakt.’
Daders
Een aantal grote sprongen en beslissende keuzemomenten scheidde november 1938 van januari 1942. Dat Trotski beter dan veel tijdgenoten het vervolg overzag, kwam voort uit zijn inzicht in het karakter van het fascisme. Voor veel linkse auteurs was de nazi-staat ‘alleen’ de ergste vorm van de dictatuur van het kapitaal. Slavoj Zizek, de belangrijkste kritische filosoof van dit moment, herhaalde deze theorie in een recent interview: ‘Het fascisme is simpel, het is de conservatieve reactie die uit de hand loopt’.
Voor Trotski was het fascisme niet zo eenvoudig. Hoewel het waar is dat een aantal belangrijke grootindustriëlen Hitler vanaf vroeg steunden en de werkgeversorganisaties en politieke elite in 1933 Hitlers machtsgreep faciliteerden, groeide het nazisme op als een reactionaire massabeweging ‘van onderaf’. De kaders van de partij werden in grote meerderheid gerecruteerd uit de middenklassen en de sociaal marginalen, die zich in een toestand van extreme crisis gemangeld voelden tussen de bankiers en schuldeisers aan de ene kant, en links en de vakbonden aan de andere.
De Joden personificeerden de haat naar beide kanten: zowel in de vorm van het ‘Joods-bolsjewistische complot’, als in die van de ‘Joodse bankiers’. Militant racisme vormde een bindmiddel voor de massabeweging. Het andere bindmiddel was dat Hitler sociale reactie aankleedde als revolutie, waarin de ‘gewone man’ bevrijd zou worden van de chaos en onzekerheid die hem zou zijn opgedrongen door het internationale financierskapitaal, om opgenomen te worden in een volksgemeenschap van politieke orde, sociale stabiliteit en militaire eer.
Juist het karakter van een massabeweging stelde de nazi’s in staat om te doen waar de ‘normale’ autoritaire partijen in faalden: het met wortel en tak uitroeien van elke vorm van georganiseerde weerstand vanuit de lagere klassen, die de gevestigde orde onder de Republiek van Weimar had belaagd.
Maar in die sociale wortels lag ook de oorsprong van de diepe spanningen tussen de nazi’s en delen van de oude elite, en binnen de nazipartij zelf. De moord op de SA-top in de Nacht van de Lange Messen in 1934 was een signaal aan de radicale leden die met groeiende ontevredenheid wachtten op de beloofde ‘nationale revolutie’, dat ze zich gehoorzaam moesten schikken in de alliantie tussen de nazi-staat en het kapitaal.
Hoe groter de tegenslagen op het economische en militaire vlak, hoe groter de angst bij de nazi-top dat nieuwe interne botsingen het regime fataal zouden worden. In de ‘zuivering van de maatschappij van de Joodse besmetting’ vond ze een doel dat binnen de kaders van de bestaande orde uitvoerbaar was.
Omstandigheden
Nazi-activisten waren de gangmakers achter de racistische massamoord, die voornamelijk voor de interne consumptie van de beweging bedoeld was: voor de buitenwereld werd de Holocaust verhuld achter eufemismen en schuivende bureaucratische panelen. Maar alleen onder druk van een serie crises kreeg deze vorm van totale maatschappelijke ontsporing haar beslag.
Te zeggen dat de economische crisis van 1929 een beslissende factor was, is een gemeenplaats. In de verkiezingen van mei 1928 haalde de NSDAP 2,6 procent van de stemmen, in 1932 37 procent. Het aantal werklozen in Duitsland was op dat moment zes miljoen, het aantal leden van de SA-knokploegen groeide tot 400 duizend.
Recente marxistische en marxistisch-georiënteerde auteurs, onder wie Arno Mayer en Donny Gluckstein, hebben erop gewezen dat zich op de weg naar Auschwitz nog andere belangrijke crisismomenten bevonden. Eén daarvan was het falen van de nazi’s om binnen de Duitse grenzen in de beloofde welvaart te voorzien. Eind jaren dertig stagneerde de Duitse economie. Het antwoord was het programma van militaire expansie, dat uitmondde in de bezetting en economische plundering van grote delen van Europa en de ‘ideologische kruistocht’ tegen Rusland.
Maar de eerste tegenslagen in die oorlog zelf riepen ook een andere beslissende crisisfactor op: de anst voor een nederlaag die de nazitop uiteindelijk over de dunne rand tussen racistische zuiveringsdrift en calculerende massamoord heenduwde. Het wereldbeeld van Hitler en de zijnen was gevormd door de ineenstorting van de Duitse fronten en de val van het ‘Tweede Rijk’ aan het eind van de Eerste Wereldoorlog, in 1918.
Vijf jaar lang had Duitsland aan de rand gezweefd van een sociale revolutie. Hoe dichterbij de dreiging van eenzelfde catastrofe voor Hitlers regime, des te vastberadener werd de harde kern van de nazi’s in het streven af te rekenen met de groep die zij vanaf het begin hadden aangewezen als de vijfde kolonne. De Joden konden, zoals Horkheimer en Adorno al constateerden, op deze manier niet alleen fungeren als het slachtoffer van de nazi’s, maar op hetzelfde moment als de ingebeelde belichaming van hun diepste angst.
In de dodenmarsen waarin een kwart miljoen Joden werden vermoord, verdwenen tenslotte alle andere motieven achter een laatste uitbarsting van wraakzucht. Maar hoe irrationeel de drijfveren van de daders ook waren, hun eigen dwaze tocht werd voortgedreven door het samenspel van een processen waarvoor historici wel degelijk rationele verklaringen voor kunnen zoeken.
De bijdrage van het marxisme aan deze zoektocht bestaat uit de verbanden die het helpt te leggen tussen het vooroorlogse kapitalisme tijdens zijn ergste bestaanscrisis, het nazisme als contrarevolutionaire massabeweging, en genocidaal racisme als bindmiddel en uitlaatklep voor de interne contradicties binnen die beweging zelf. Die dodelijke mix hielp de Holocaust te maken tot het extreemste voorbeeld van een sociaal systeem dat op zijn weg naar ongeremde vooruitgang, in Marx’ woorden, ‘de nectar alleen kan drinken uit de schedels van de gevallenen’.
Dit is het tweede deel van een dubbelartikel, waarvan het eerste deel ‘De moderniteit van Auschwitz’ hier is te vinden
Verder lezen:
• Alex Callinicos, ‘Plumbing the Depths: Marxism and the Holocaust’, Yale Journal of Criticism, najaar 2001 (pdf kan op verzoek worden opgestuurd)
• Enzo Traverso, Understanding the Nazi Genocide. Marxism after Auschwitz en De oorsprong van het nazigeweld. Een Europese Genealogie
• Donny Gluckstein, The Nazis, Capitalism and the Working Class
• Arno J. Mayer, Why did the heavens not darken. The “Final Solution” in history
• Primo Levi, Is dit een mens?
• Horkheimer en Adorno, Dialektiek van de Verlichting