De grote nasleep van klein verzet

Auteur en meesterverteller Jan Brokken bewees met eerdere boeken als Baltische zielen en Mijn kleine waanzin al dat hij in prachtig, simpel Nederlands mensen tot leven kan wekken die door de geschiedenis vermorzeld raken, of daar juist tegen opstaan. Onlangs verscheen van hem de bestseller De vergelding, over de oorlogsjaren in het Zuid-Hollandse dorpje Rhoon en de gevolgen van de oorlog generaties later – de herenboeren en tuinders spreken nog steeds niet met elkaar.

Door Lotte Houwink ten Cate

De vergelding is een razend spannende reconstructie van de aanslag op een Duitse soldaat in 1944, en de verschrikkelijke vergeldingsactie daarvoor, waarbij zeven Rhoonaren de dood vonden. De mannen van de vlasfabriek legden na de executies het werk neer, terwijl de Rhoonse vrouwen uit machteloosheid en woede in het hele dorp witte lakens voor de ramen lieten wapperen. Brokken ontdekte dat een rijke boer zijn zoon in ruil voor twee varkens uit handen van de Duitsers haalde. In zijn plaats werd een neef van de arme tak gefusilleerd.

Brokken, die samen met een onderzoeker 185 getuigen interviewde, probeert de dader van de aanslag te achterhalen, maar ook het leven in het dorp beter te begrijpen. Zo beschrijft hij de moeder Dirkje de Veth die zich zonder man en met twee dochters gedwongen zag Duitse officiers aan huis te ontvangen.

Tijdens de zware hongerwinter bleek de vrieskou een geluk voor het Rhoonse verzet, zij konden op het ijs ongestoord plannen smeden. Omdat de Duitsers niet konden schaatsen durfden zelfs onderduikers het ijs op te gaan. Het zijn dergelijke inkijkjes in het dagelijks leven van de Rhoonaren die dit boek tot zo’n mooi tijdsdocument maken.

Sociale verschillen spelen daarin een grote rol. Een schrijnend voorbeeld is de wraakactie op de Rhoonse meisjes en vrouwen die het met Duitsers hielden. Op 8 mei 1945 werden negen van hen kaalgeknipt met een schapenschaar. De negen meiden die bovenaan de lijst stonden – die was samengesteld onder toeziend oog van de Binnenlandse Strijdkrachten – waren dochters van tuinders en land- en havenarbeiders. Halverwege stonden de dochters van middenstanders en NSB’ers, en onderaan bungelden de dochters van herenboeren en notabelen (onder wie de dochter van de burgemeester), die allen de dans ontsprongen. Jan Brokken zelf zei: ‘In een oorlog komen dingen die in vredestijd ook spelen – zaken die te maken hebben met trouw en achterdocht, met hebzucht en solidariteit – zeer geconcentreerd naar voren.’

Brokken blinkt uit in het universeel maken van kleine verhalen, vooral van die mensen die buiten het georganiseerde verzet om het heft in eigen hand namen en wier heldendaden onzichtbaar zijn gebleven. Zo vertelt hij hoe een moeder met haar volle gewicht aan de benen van een Duitse soldaat ging hangen, en haar zoon via het zolderraam aan tewerkstelling in Duitsland liet ontsnappen. En hoe een gezin in een woonwagen de familie De Regt onderdak bood toen zij bij de buren niet welkom waren, en ook de deur van de kerk gesloten bleef.

De glansrol is toebedeeld aan de arme tuinder Wils de Munt, die met een eigen knokploeg voedsel haalde bij boeren in de omgeving en de kistjes bloemkool en spruiten in weilanden verborg, van waaruit ze naar onderduikadressen werden vervoerd. Wils hielp met dit eten ruim 200 onderduikers de hele oorlog door. Toen verzetslieden na de oorlog het Verzetskruis voor hem wilden aanvragen, weigerde hij met de woorden: ‘Liever niet, we zijn niet zo’n sensatiefamilie.’

Jan Brokken
De Vergelding – een dorp in tijden van oorlog
Uitgeverij: Atlas Contact / 256 pagina’s / €19,95