Coltrane, jazz en de burgerrechtenbeweging
Coltrane werd in 1926 geboren in Hamlet in North Carolina. In 1943 trok zijn familie naar Philadelphia, om werk te zoeken in de oorlogsindustrie. Van het einde van de Tweede Wereldoorlog tot begin jaren zeventig kenden de VS een voortdurende economische bloei, maar er was ook racisme. In het Zuiden heerste het Jim Crow-systeem, dat vergelijkbaar was met de apartheid in Zuid-Afrika. In het Noorden heerste formele gelijkheid, maar bestond institutioneel racisme. In Philadelphia was de werkloosheid onder zwarte jongeren rond de 70 procent.
De onvrede van de zwarte bevolking leidde in 1955 tot een explosie. Op 1 december van dat jaar weigerde een zwarte vrouw, Rosa Parks, in Montgomery in Alabama in de bus op te staan voor een witte vrouw. Haar arrestatie was aanleiding voor de busboycot in Montgomery, die na een jaar leidde tot het afschaffen van de rassenscheiding in de bussen. Deze overwinning leidde tot de opkomst van de burgerrechtenbeweging, die een enorme impact had op de jazz.
Kunst en protest
Het enkele feit dat een kunstuiting politiek is, maakt het nog niet tot goede kunst. Een kunstwerk moet op zijn eigen merites beoordeeld worden: raakt het ons, zet het ons aan het denken? Muziekcriticus LeRoi Jones stelde: ‘De meest expressieve zwarte muziek van een bepaalde periode portretteert de zwarte mensen van die periode.’ Hiphop is wat dat betreft overduidelijk een weerspiegeling van het leven in de getto’s.
Maar er bestaat geen eenduidig verband tussen kunst en massabewegingen. De houding, kleding en muziekstijl van bebop-artiesten als Charlie Parker, Dizzy Gillespie en Thelonius Monk dateerden van minstens twaalf jaar voor de burgerrechtenbeweging, terwijl het nummer ‘Ghost Town’ van de Specials uitkwam op het moment dat in 1980 rellen uitbraken in de Britse binnensteden. De antikapitalistische beweging en anti-oorlogsbeweging van de afgelopen jaren hebben echter niet geleid tot een radicale transformatie in muziekstijlen.
Halverwege de jaren vijftig kwam er in de jazz een nieuwe stroming op, de hard bop. Deze stijl werd beïnvloed door gospel en de blues en herstelde de improvisatie in ere. De muziek was een uiting van zwarte trots, met artiesten als Charles Mingus, Max Roach en Sonny Rollins, die de burgerrechtenbeweging steunden.
Coltranes grote kans kwam in 1955, toen Miles Davis hem vroeg om mee te spelen in zijn kwintet. In 1959 nam Coltrane twee albums op, Kind of Blue met Miles Davis en Giant Steps met zijn eigen band. Deze albums veranderden de jazz. Kind of Blue, met zijn weelderige modale spel, is een mijlpaal in de Amerikaanse muziek. Op Giant Steps introduceerde Coltrane een techniek waarbij hij meerdere akkoorden combineerde. Deze techniek, beschreven als ‘a sheet of sound’, was zijn eerste grote bijdrage aan de jazzcanon.
Martin Luther King
In 1963 besloot Martin Luther King tot een geweldloze campagne in Birmingham, het bastion van de rassenscheiding. Binnen enkele dagen belandden 2500 activisten in de cel. Na tien dagen gaven de autoriteiten toe. Dat was de grootste overwinning van de burgerrechtenbeweging. De impact was enorm: in de tien weken na Birmingham waren er 758 demonstraties tegen racisme en 14.753 arrestaties in 186 Amerikaanse steden. Het hoogtepunt was de historische mars in Washington.
Coltrane heeft zichzelf nooit omschreven als politiek activist. Maar hij steunde de burgerrechtenbeweging, door benefietconcerten voor Martin Luther King te geven. Op een zondagochtend in 1963 plaatsten racisten in Birmingham dynamietstaven in de kelder van een door zwarten bezochte kerk. Bij de explosie kwamen vier zwarte meisjes om het leven. Hierover schreef Coltrane het nummer ‘Alabama’. Het stuk weerspiegelt de begrafenistoespraak van Martin Luther King. Halverwege die rede gaat King van rouw over op een oproep de strijd tegen racisme voort te zetten. Dat wordt in de muziek weerspiegeld door een overgang van fluisterzacht spel naar bonkende razernij door drummer Elvis Jones. Met dat crescendo drukte Coltrane de opkomst van de burgerrechtenbeweging uit (zie het filmpje hieronder).
Coltrane had al twee radicale innovaties in de jazz geïntroduceerd, de ‘sheet of sound’ en de sound van zijn band. Met het album Ascension sloeg hij weer een nieuwe richting in. Hij gooide zich in de free jazz-beweging die opkwam rond jonge musici als Ornette Coleman, Archie Shepp en Albert Ayler. De muziek was pure improvisatie. Coltrane speelde nu twee uur lange solo’s. De muziek was vrij van alle beperkingen en barrières. Coltrane haalde er slagwerkers, harpisten en Afrikaanse vocalisten bij. Hij creëerde wereldmuziek 25 jaar voordat die term werd uitgevonden.
Muzikale revolutie
Voor sommigen was deze muzikale revolutie puur artistiek, maar voor anderen was ze verbonden met de uitbarsting van rellen in de steden in het Noorden van de VS. Coltranes drummer Rashied Ali zei: ‘Het waren spannende tijden in de jaren zestig. We hadden de burgerrechtenbeweging, King, Malcolm X en de Black Panthers. Mensen schreeuwden om hun rechten, ze wilden gelijkheid en vrijheid. En natuurlijk weerspiegelt de muziek die hele periode.’ Een clubmanager merkte op: ‘Als Coltrane speelde, trokken we de meest politiek vooruitstrevende zwarten. Hij gaf een lange solo, die bijna een uur duurde, en die mensen riepen: vrijheid nu!’
Coltrane en de free jazz-artiesten werden niet de muzikale stem van de beweging. Soul en rock drukten de tijdgeest van toen op een directere manier uit. Terwijl de jazzmusici hun boodschap in bedekte termen uitten, zong James Brown ‘Say it Loud, I’m Black and I’m Proud’, en eiste Aretha Franklin ‘Respect’.
Dat is geen reden om free jazz af te schrijven. Het is een ongelofelijk gecompliceerde muziek, die door het ontbreken van melodie soms moeilijk te volgen is, maar elke kunstvorm moet experimenteren om vooruit te komen. Veel kunst die beschouwd wordt als avant-gardistisch raakt jaren later vertrouwd. Veel van Coltranes muzikale ideeën die de muziekcritici schokten zijn inmiddels opgenomen in de jazzcanon.
Coltrane overleed op 16 juli 1967 op 40-jarige leeftijd aan de gevolgen van leverkanker. Wat heeft Coltrane ons vandaag de dag nog te bieden? Toen hij nog leefde, voerden de VS oorlog tegen Vietnam. In antwoord op de vraag wat hij vond van de oorlog zei Coltrane: ‘Ik hou niet van oorlog, punt uit. Dus wat mij betreft moet de oorlog stoppen, hij had al afgelopen moeten zijn. En dat geldt voor alle oorlogen.’ En daarnaast is er uiteraard zijn geweldige muziek.
Martin Smith is auteur van John Coltrane: Jazz, Racism And Resistance. Hij spreekt over ‘Jazz: a rhythm of resistance’ op het Marxisme Festival 2010 in Amsterdam. Aan deze bijeenkomst neemt ook jazzbassist Tony Overwater deel. Zie hier meer informatie over het programma.
Hieronder opnamen van het nummer ‘Alabama’