Brazilië: bolsonarisme is verre van verslagen
Met een kleine meerderheid werd Luiz Inácio ‘Lula’ Da Silva gekozen als opvolger van huidige president Jair Messias Bolsonaro. Dit was een belangrijke overwinning voor de Braziliaanse samenleving én onze planeet. Georganiseerd links, van revolutionair tot centrum, schaarde zich in de tweede ronde van de verkiezingen massaal achter Lula om dit resultaat te bereiken. Maar nu die strijd is gewonnen moet er kritisch worden gekeken naar het beleid van de derde regering Lula en weerstand worden geboden aan het ‘bolsonarisme’, dat ondanks het vertrek van Bolsonaro niet vanzelf zal verdwijnen.
Lula komt uit de staat Pernambuco en groeide op in een arm, ongeletterd gezin. Op twaalfjarige leeftijd begon hij noodgedwongen met werken als schoenenpoetser. Twee jaar later begon hij in de metaalindustrie en raakte daar betrokken bij de vakbeweging. Hij groeide uit tot vakbondsleider, richtte de Partij van de Arbeiders (Partido dos Trabalhadores, PT) op en hielp mee aan het organiseren van de centrale vakbond (Central Única dos Trabalhadores, CUT). In het begin van de jaren tachtig leidde hij honderdduizenden arbeiders in de proteststakingen tegen het militaire regime. Als onderdeel van de Diretas Já beweging (‘verkiezingen nu’) eisten zij dat de hele bevolking een stem zou krijgen tijdens presidentsverkiezingen. Dit werd uiteindelijk succesvol afgedwongen; op 14 april 1985 kwam de militaire dictatuur ten einde.
In 1989 stelde Lula zich met een antikapitalistisch programma kandidaat tijdens de eerste vrije presidentsverkiezingen na de militaire dictatuur. Hij verloor. In 1994 en 1998 probeerde hij het opnieuw met steeds gematigder programma’s, maar verloor beide keren. In 2002 won hij, met een programma dat verbinding van alle lagen van de bevolking bepleitte en zich niet baseerde op de belangen van de werkende klasse alleen.
Brieven en beloften
Voor het begin van zijn presidentschap in 2002 schreef Lula een brief aan het Braziliaanse volk waarin hij structurele hervormingen beloofde. Het pakket van sociale programma’s Fome Zero (‘nul honger’) trok tijdens zijn eerste termijn miljoenen mensen uit de extreme armoede. Het Bolsa Família-programma (‘gezinstoelage’) ondersteunde arme families financieel en zorgde ervoor dat iedereen toegang kreeg tot onderwijs. Hoewel dit een enorm succes was, keek zijn oorspronkelijke aanhang hier met argwaan naar: voor de programma’s werden grote geldbedragen geleend van de World Bank.
Ook accepteerde de regering leningen van het IMF in ruil voor structurele hervormingen die met name in het voordeel van de kapitalisten waren. Een belangrijk voorbeeld zijn de door Lula geïnitieerde neoliberale arbeidshervormingen die later onder president Temer verder zijn doorgevoerd en zorgden voor een vergaande flexibilisering van arbeidscontracten. In 2004 splitste meerdere kritische vakbondsleiders zich af van de CUT vanwege de verbondenheid die deze had met de PT en de Lula regering.
In 2010 eindigde Lula zijn tweede termijn met een waardering van 87 procent. Zijn opvolger Dilma Rousseff, ook van de PT, werd de eerste vrouwelijke president van Brazilië. In haar tweede termijn startte haar regering een anticorruptiecampagne. Die werd door tegenstanders gekaapt en tegen haar gebruikt, wat leidde tot haar afzetting in 2016. Haar neoliberale vicepresident Michel Temer werd interim president.
Lula stelde zichzelf verkiesbaar in 2018 en liep behoorlijk voor in de peilingen, maar werd in april van dat jaar gevangen gezet vanwege corruptieschandaal operatie Lava Jato (‘autowasserij’). Zijn grootste tegenstander – Jair Messias Bolsonaro – won het presidentschap. Lula kwam na 580 dagen vrij nadat was aangetoond dat zijn veroordeling het gevolg was van een complot om hem buitenspel te zetten. Hierbij waren prominenten uit de Bolsonaro regering betrokken, maar ook anderen waaronder Michel Temer.
Dit jaar stelde Lula zich opnieuw verkiesbaar en publiceerde vlak voor de beslissende tweede ronde een nieuwe brief. Hierin staan prachtige woorden als ‘verbinding’, ‘duurzaamheid’ en ‘democratie’, maar het is in de kern ook een toezegging dat de nieuwe regering de fundamentele belangen van het grootkapitaal wederom zal respecteren. Aan het begin van de campagne sprak de PT over het terugdraaien van de eerdere arbeidshervormingen. Dit ging over in het ‘herzien’ ervan en in de nieuwe brief wordt slechts vaag gesproken over het garanderen van minimale rechten voor arbeiders. Ook wordt erin beloofd dat de afbetalingen van de staatsschuld door zullen blijven gaan. In 2021 slokten die uitgaven 1,96 biljoen real op: meer dan de helft van de federale begroting. Ter vergelijking: 4,2 procent van het budget ging naar zorg en slechts 2,2 procent naar onderwijs.
Tijdens de campagne gaf Lula de heersende klasse meer geruststellende signalen, zoals zijn aanstelling van Geraldo Alckmin als running mate. Alckmin is een neoliberaal uit de PSDB (Braziliaanse Sociaal Democratische Partij) en zat tijdens de vorige presidentsperiode van Lula in de oppositie. Hij steunt de arbeidshervormingen die Temer doorvoerde en pleit voor belastingverlaging en een kleine staat. Lula noemde de keuze voor Alckmin ‘een poging tot verbinding’, maar in werkelijkheid was dit een manier om de kapitalisten aan zijn kant te krijgen.
Geen revolutie
Ondanks te zijn gearresteerd en opgesloten door politieke tegenstanders blijft Lula een verdediger van het systeem. Vlak voor zijn arrestatie in 2018 sprak hij voor de vakbond van metaalwerkers, die op dat moment zijn arrestatie met duizenden blokkeerden: ‘Ik sta niet boven gerechtigheid. Als ik niet in rechtvaardigheid had geloofd was ik geen politieke partij begonnen, dan was ik een revolutie gestart’. Toen hij vlak na de verkiezing van Bolsonaro in 2019 vrijkwam, zei hij tegen diezelfde vakbond: ‘Er zijn mensen die zeggen dat de regering van Bolsonaro omver moet worden geworpen, er zijn mensen die praten over afzetting. Kijk, deze burger is gekozen. Democratisch aanvaarden we de verkiezingsuitslag. Deze man heeft een termijn van vier jaar.’
Lula gelooft niet in een revolutie, maar in hervorming van het kapitalistische systeem. Samen met andere linkse partijen en grote vakbonden weigerde de PT de beweging op straat die vocht voor het afzetten van Bolsonaro te steunen. In plaats daarvan wisten zij de woede van de Brazilianen af te wenden van zelforganisatie en strijd en deze te focussen op de verkiezingen.
Begin oktober vonden ook de verkiezingen voor het congres plaats. Hier won conservatief rechts met een forse meerderheid. Een deel van de ministers uit Bolsonaro’s regering zal in januari zitting nemen in de senaat. In zijn overwinningsspeech zei Lula dat hij met ieder congreslid om de tafel wil omdat zij door het volk zijn gekozen en dus onderdeel moeten zijn van de oplossing.
Bolsonarisme
Ondanks het vertrek van Bolsonaro is het gevaar van extreemrechts in Brazilië niet geweken. Hij kreeg bijna de helft van de stemmen en is op het randje niet herkozen. In aanloop naar en gedurende zijn presidentsperiode heeft hij de reactionaire beweging die ontstond tijdens het presidentschap van Lula geradicaliseerd. Al voor de verkiezingen claimde Bolsonaro dat een verkiezingsnederlaag alleen maar het gevolg kon zijn van fraude en liet regelmatig vallen dat hij in dat geval artikel 142 van de grondwet in gang zou zetten. Hierin staat dat de president in het geval van een constitutionele crisis het leger in mag zetten om het probleem ‘op te lossen’.
Direct na zijn verlies begonnen de protesten van aanhangers van Bolsonaro en deze zijn op het moment van schrijven nog steeds aan de gang. Snelwegen worden geblokkeerd en er staan dagelijks protesten voor defensiegebouwen waarbij het leger wordt gesmeekt om in actie te komen. Bolsonaro fluit zijn aanhangers niet terug. Pas 45 uur na de verkiezingsuitslag gaf hij een speech van 3 minuten waarin hij zei de grondwet te respecteren. Wat hij daar precies mee bedoelt, weet niemand. Tot nu toe heeft Bolsonaro zijn verlies niet erkend en inmiddels beweert hij dat een groot aantal stemmachines niet naar behoren heeft gewerkt. Zijn partij, de Liberale Partij (Partido Liberal, PL) heeft een klacht ingediend bij de kiescommissie. Die heeft de klacht inmiddels afgewezen. Volgens Braziliaanse media was dit een poging van Bolsonaro om zijn achterban opnieuw op te zwepen. In combinatie met het gedrag van de federale politie, die in sommige staten de wegblokkades niet opbreekt maar er actief aan meedoet, is deze ontwikkeling verontrustend. Het is niet duidelijk of dit bedoeld is als opmaat naar een poging tot een staatsgreep of slechts om de legitimiteit van de nieuwe regering Lula in twijfel te trekken. In beide gevallen is het van groot belang dat links onmiddellijk de straat op gaat en zich uitspreekt.
Tijd voor actie
Het is enorm belangrijk dat Bolsonaro geen tweede termijn heeft gekregen. Maar we moeten ons geen illusies maken over de PT en de nieuwe regering Lula. De focus op samenwerking met iedereen, inclusief het grootkapitaal, zal leiden tot halfslachtig beleid dat zijn steun onder de werkende bevolking juist kan verspelen. Waar Lula wel door wil pakken zal hij worden geblokkeerd door een overweldigend rechts congres. Daarnaast is het gevaar van het ‘bolsonarisme’ ondanks het verlies van Bolsonaro niet geweken. Sinds Lula’s vorige termijn is er een reactionaire beweging ontstaan die in de jaren vlak voor en tijdens het presidentschap van Bolsonaro verder radicaliseerde en nu duidelijk neofascistische trekken vertoont.
Links Brazilië – de vakbonden, links activistische en revolutionaire groepen, linkse politieke partijen, etc – moet zichzelf onafhankelijk van de regering organiseren. Het is belangrijk dat sociaal beleid wordt afgedwongen door middel van massale demonstraties, stakingen en desnoods bezettingen. Als links hier niet in slaagt, is het gevaar dat de regering Lula een opmaat zal zijn naar een nieuwe extreemrechtse president.