Bij het overlijden van Marek Edelman
Door Dominic Koster
Edelman was als jongere actief bij de Bund, een Joodse arbeidersorganisatie. Tijdens de Tweede Wereldoorlog was hij één van de oprichters van de ZOB (Joodse Strijders Organisatie in het getto van Warschau) en nam na de dood van commandant Mordechai Anielewicz de leiding over.
In januari van 1943 begon een tweede golf van deportatie vanuit het getto naar de vernietigingskampen. Veel inwoners geloofden de leugens dat de treinen op werkplekken zouden aankomen en zij dus in leven zouden blijven. Echter was het voor veel jongeren wel duidelijk waar de treinen zouden eindigen. Op 18 januari vond het eerste vuurgevecht plaats. De deportaties werden na vier dagen gestaakt omdat de ZOB gewapende overvallen bleef plegen op de nazi’s, maar ook op de Joodse politie die hielp bij de deportaties.
De ZOB nam het getto over. Ze hadden drie maanden de tijd om bunkers en gevechtsstellingen te bouwen en vluchtroutes aan te leggen. Een meerderheid van inwoners was het niet met de strijders eens. Zij waren bang om nog harder aangepakt te worden als ze zich meer zouden verzetten.
In april probeerden Duitse en Oekraïense soldaten opnieuw het getto in handen te nemen en stuitte daarbij op gewapend verzet. Na enkele weken van vuurgevechten en veel verliezen aan beide kanten besloten de Nazi’s om het getto van buiten te vernietigen door het simpelweg met de grond gelijk te maken.
Ze bombardeerden het van buiten de gettomuren en brandde de gebouwen systematisch af. De leden van de ZOB en andere overgebleven inwoners waren gedwongen om zich te verschuilen in de bunkers. Het lukte Edelman om met een kleine groep een uitweg te vinden door het riool. Op klaarlichte dag komen ze aan de Arische kant het riool uit en vluchten met behulp van een vrachtwagen de bossen in.
Een jaar later kwamen ook de Poolse inwoners van Warschau in opstand. De ZOB leden namen daar ook actief deel aan deze strijd en vormden een Joodse gevechtseenheid.
Edelman sprak na de oorlog nooit over een opstand. Daarvoor is een perspectief van overwinning nodig, vond hij. Ondanks de nederlaag die zij hebben geleden vormt het verhaal van de ZOB een inspiratiebron voor onderdrukten, zelfs in het Midden-Oosten. De ZOB vocht uitgehongerd en ongetraind tegen zwaarbewapende soldaten en hielden langer stand dan het Poolse leger toen Polen werd binnengevallen. Na de oorlog bleef hij in Polen. Naast zijn werk als cardioloog bleef hij actief bij onder andere Solidarność.
Marek Edelmans boek The Getto Fights is verkrijgbaar bij LeesLinks.