Argumenten tegen het kapitaal
Voor haar boek deed De Rijk de afgelopen anderhalf jaar onderzoek naar de invloed van het kapitaal op onze publieke sector. Ze was in het verleden actief als Eerste Kamerlid voor GroenLinks en werkt tegenwoordig als journalist en hoofd beleid binnen vakbond FNV.
Gekaapt door het kapitaal is opgedeeld in drie delen: het probleem, de achtergronden en mogelijke oplossingen. Door talloze voorbeelden en met duizelingwekkende details wordt per hoofdstuk de wurggreep van het kapitaal duidelijk. Dit maakt het boek een aanrader als je wil lezen hoe kapitalisme vandaag de dag onze levens in zijn greep houdt.
Private equity
‘Private investeerders nemen langzaam publiek hoger onderwijs over’ en ‘medische specialisten stappen op vanwege overname van hun lab’, kopten kranten recentelijk. De invloed van investeerders op de publieke sector roept vragen op. De Rijk legt in haar boek uit wat er achter deze krantenkoppen schuilgaat en hoe het kan dat apotheken, huisartsenpraktijken, bijles-, coaching-, en uitzendbureaus, ouderenzorg, kinderopvangorganisaties en zelfs hele wijken worden overgenomen door private investeerders of internationale fondsen.
Ze beschrijft hoe ‘private equity fondsen’ de publieke sector de laatste jaren hebben overgenomen. Dit zijn fondsen die met geld van grote vermogensbezitters – zoals rijke particulieren, bedrijven, en pensioenfondsen – bedrijven en organisaties opkopen om deze vervolgens na een aantal jaar weer met winst door te verkopen. Managers krijgen een deel van het rendement. Anders dan de naam doet denken, lenen deze fondsen het geld grotendeels van banken en lopen zij zelf vrijwel geen risico.
Zulke fondsen zuigen de bedrijven die ze opkopen eerder leeg dan dat er sprake is van investeringen. Zo hebben inmiddels twee derde van alle ziekenhuizen hun laboratoria uitbesteed aan commerciële laboratoriumketens. Laboratoriumuitslagen bepalen voor 70 procent hoe een patiënt behandeld wordt. Daarmee wordt het grootste deel van diagnostiek, maar ook hygiëne en infectiepreventie in ziekenhuizen in handen gelegd van partijen wiens enige doel is om kosten laag te houden en een zeer hoog rendement te behalen.
Inmiddels zitten investeerders aan de knoppen bij voorzieningen en instituten en wordt het beleid door hen bepaald. Zo zijn Nederlandse universiteiten tegenwoordig voor een kwart van hun geld afhankelijk van externe inkomsten. In totaal worden 1178 leerstoelen op universiteiten betaald door externe partijen. Bedrijven als Philips en Shell financieren bijna tweehonderd hoogleraren.
Politieke keuzes
Private equity koopt de leveranciers van schoolmaterialen op en biedt vervolgens geen keuze meer aan onderwijsinstellingen in wat geleverd wordt. Zo worden onderwijsinstellingen steeds afhankelijker.
Voorzieningen binnen zorg en onderwijs worden betaald met belastinggeld. Kabinet na kabinet beweert echter dat deze voorzieningen onbetaalbaar worden, met als gevolg dat wij meer moeten betalen: een hogere zorgpremie, het eigen risico en bijvoorbeeld tandartskosten uit het basispakket. Gekaapt door het kapitaal toont aan dat het grootkapitaal juist miljoenen en miljarden euro’s aan deze sectoren onttrekt.
De Rijk gaat gelukkig niet voorbij aan de oorzaken: het bewust openstellen van onze sociale sector als een markt door politieke partijen en de overheid. De auteur omschrijft de actieve pogingen die politici hebben gedaan om het idee te verkopen dat de markt beter en goedkoper diensten kan leveren dan de staat. Ze toont glashelder de onzinnigheid hiervan aan en daarbij ook hoe schuldenproblematiek, hoge armoede en veel andere maatschappelijke ontwikkelingen gevolgen zijn van deze groei van kapitaal. De Rijk breekt rigoureus met de gedachte dat het in Nederland ‘nog zo slecht niet is’.
Breken met het kapitaal?
In het boek wordt duidelijk dat de Nederlandse publieke sector de perfecte plek is geworden waar rijken rijker kunnen worden. Er lijkt daarom niet anders geconcludeerd te kunnen worden dan dat publieke voorzieningen en kapitaal uit elkaar getrokken moeten worden en dat de staat hierbij niet te vertrouwen is. Helaas komt De Rijk verrassend genoeg toch tot een andere conclusie. Ze biedt enkel een zeer uitgedachte en gedetailleerde lijst met maatregelen en wetten om het kapitaal te beperken. Hierbij stapt ze plots over de sterke invloed van het kapitaal heen, die ze eerder zo onomstotelijk in haar boek heeft aangetoond.
Er wordt in het boek geen aandacht geschonken aan het opbouwen van een tegenmacht om de wetgeving mogelijk te maken die De Rijk voorstelt. Zo wordt er in het boek geen link gelegd met de mogelijkheden van werknemers in de sectoren zelf. Er wordt niet gerept over stakingen of het stilleggen van het werk, waardoor het kapitaal echt geraakt kan worden.
Het ontbreekt daarmee in het boek aan een geloofwaardig perspectief op verandering. Desalniettemin is het onderzoek zeer welkom, broodnodig zelfs. Ook biedt het informatie die gebruikt kan worden om arbeiders te organiseren – zeker met oog op de bezuinigingen op de publieke sector die het kabinet-Schoof heeft aangekondigd.
Mirjam de Rijk, Gekaapt door het kapitaal – zorg, onderwijs, wonen en kinderopvang. Uitgeverij Pluim, 2024 / 200 pp. / €21,99 in de reguliere boekhandel