Allemaal op korfbal – communistische opvoeding in Nederland

Vorig jaar verscheen het boek Mama Las Marx. Communistische gezinnen in naoorlogs Nederland. Historicus Elke Weesjes neemt de lezer aan de hand van anekdotes mee in de ervaring hoe het was om op te groeien in een communistisch gezin ten tijde van de Koude Oorlog.

In 2001 interviewde Weesjes 27 kinderen van (oud) CPN-leden. In 2019 sprak zij nogmaals met dezelfde groep. Hun verhalen vormen de basis voor Mama Las Marx. Het boek is een verzameling van anekdotes en persoonlijke ervaringen die door de auteur worden voorzien van de nodige historische achtergrond.

Anticommunisme

Ten tijde van de Koude Oorlog heers te in Nederland een sterk anticommunistisch sentiment. In 1956 kwam dit tot een hoogtepunt. De CPN – die na de Hongaarse Opstand de lijn van Moskou bleef volgen – werd gezien als staatsgevaarlijk en de BVD (Binnenlandse Veiligheids Dienst, voorloper van de AIVD) wilde de partij volledig doorlichten. Leden kwamen op zwarte lijsten terecht. Uit de beschreven ervaringen blijkt dat dit ook voor hun kinderen verregaande gevolgen had.

Zo konden hun ouders bijvoorbeeld vaak geen werk vinden of voor lange tijd behouden. Hierdoor hadden communistische gezinnen het doorgaans niet breed. Uit anekdotes blijkt dat er vaak niet genoeg geld was voor schoolspullen en hippe kleding, wat leidde tot pesterijen. Toen de kinderen later zelf aan het werk wilden, ondervonden zij dezelfde problemen als hun ouders. Werken voor het rijk, bijvoorbeeld als postbezorger bij de PTT, was door de politieke overtuiging van hun ouders vaak niet mogelijk.

Wat opvalt is dat het merendeel van de geïnterviewden hun ouders niets kwalijk neemt. Integendeel: zij zijn trots dat hun ouders ondanks alle tegenwerking er alles aan deden om ervoor te zorgen dat hun kinderen een fijne jeugd hadden. Ook als dit niet altijd lukte.

Theorie en praktijk

Een ander interessant onderwerp is het verschil tussen de theorie (de partijlijn van de CPN) en de praktijk. Dit komt duidelijk naar voren in het hoofdstuk over de positie van vrouwen. Volgens het communisme zijn mannen en vrouwen gelijk en ook de CPN voerde voor lange tijd deze lijn. Zo werd er campagne gevoerd tegen het arbeidsverbod voor gehuwde vrouwen en voor gelijke lonen voor gelijk werk.

Maar toen onder leiding van Stalin de mening van Moskou over dit onderwerp veranderde, nam de CPN deze over, zij het minder drastisch. De partijlijn was daardoor op dit punt lange tijd weinig vooruitstrevend. Het merendeel van de beschreven ervaringen laat zien dat het er thuis progressiever aan toeging. Toen de feministische beweging in de jaren zeventig steeds meer invloed kreeg, ook binnen de CPN, werd de partij gedwongen om te volgen.

Ook het opvoeden van kinderen ging niet altijd volgens CPN-idealen. In gebieden waar relatief veel communisten woonden – bijvoorbeeld in en rond Amsterdam – waren kinderen van communisten vaker omringd met leeftijdsgenootjes met dezelfde achtergrond en waren dingen die communisten deden ‘normaal’. Zo was het in communistische kringen in Amsterdam en omstreken gebruikelijk dat kinderen op korfbal gingen en de meesten wilden dat dan ook graag. Maar elders, waar de concentratie CPN-leden lager was en leeftijdsgenootjes bijvoorbeeld naar een zondagsschool gingen, wilden kinderen van communisten dit ook en werden daarin vrij gelaten.

Dat het in de praktijk anders ging dan de partijlijn voorschreef, zeker met betrekking tot het opvoeden van kinderen, is in Mama Las Marx een doorlopend thema. Uit het merendeel van de ervaringen blijkt dat ouders het vooral belangrijk vonden dat hun kinderen een fijne jeugd doormaakten. In plaats van het vormen van een nieuwe, geharde generatie CPN’ers vonden zij zelfontplooiing en het overbrengen van kernwaarden belangrijker.

Positief

De meeste geïnterviewden kijken over het algemeen positief terug op hun jeugd. Zij zijn lang niet allemaal opgegroeid tot overtuigde communisten, maar de kernwaarden van hun ouders – met name solidair zijn met anderen – zijn blijven hangen.

Mama Las Marx bestaat grotendeels uit anekdotes. Dit maakt het verhaal bijzonder toegankelijk en relateerbaar, ook voor lezers die zelf niet zijn opgegroeid in een CPN-gezin. Weesjes weet de anekdotes op een goede manier in perspectief te plaatsen en de toon met betrekking tot het communisme (van de CPN) is neutraal tot positief te noemen. Dit is een fijn contrast met soortgelijk werk waarin anticommunisme vaak de boventoon voert.

Politieke analyses zijn echter summier en ervaringen worden niet vertaald naar lessen – en belangrijke waarschuwingen! – voor de huidige generatie. In een tijd waarin activisten die kritisch zijn op het kapitalistische systeem steeds intensiever worden gevolgd door de AIVD, zijn de ervaringen van communisten die slachtoffer werden van BVD-terreur van zeer grote waarde.

Maar bovenstaande was dan ook niet de insteek van het boek. Het doel van Weesjes was om een indruk te geven van hoe een communistische opvoeding eruit zag en de lezer in staat stellen ‘zich een beeld te vormen van de bijzondere ervaringen van de laatste generatie die deel uitmaakte van een machtige internationale communistische beweging’, en dat is haar gelukt.

Mama Las Marx is een interessant en vermakelijk boek dat voor velen bijzonder – en voor een aantal bijzonder herkenbaar – zal zijn om te lezen.

Deze recensie verscheen vorig jaar in onze krant de Socialist. Het boek, uitgegeven bij Walburg Pers, is nu ook te koop in onze webwinkel LeesLinks.