ABC van marxisme: Kunnen socialisten nationalistisch zijn?
Liberalen verpakken hun nationalisme in termen van waarden, integratie en, in de EU, de ‘Europese identiteit’. Maar de logica lijkt vaak op die van extreemrechts: grensbewaking, het beschermen van nationale arbeidsmarkten en het bevestigen van de ‘westerse superioriteit’. Op dit moment wordt dit gebruikt om een enorme militarisering door te voeren bij de NAVO en middels het ReArm Europe-plan.
Parlementair links legitimeert dit met een eigen, idyllisch of zelfs ‘progressief’ nationalisme. Zij beweren dat immigratiebeperking sociale programma’s kan beschermen en extreemrechts kan tegengaan. Zo zei Frans Timmermans (GroenLinks-PvdA): ‘We moeten onze vrijheid en onze manier van leven verdedigen.’ Zelfs partijen die kritisch zijn op het militarisme en het neoliberalisme van de EU, zoals de SP, repliceren de nationalistische logica. De SP pleit voor beperkte arbeidsmigratie en ziet nationale soevereiniteit als middel om slechte arbeidsomstandigheden op te lossen. Nadat in 2004 tien Oostbloklanden toetraden tot de EU, stelde de SP een ‘Polenmeldpunt’ in om ‘concurrentievervalsing’ tegen te gaan.
Nationalisme is niet ‘natuurlijk’. Naties zijn recente uitvindingen; de meeste Europese landen in hun moderne vorm bestaan pas tussen de 100 en 150 jaar. Italië en Duitsland verenigden zich pas eind negentiende eeuw. Voor die tijd identificeerden mensen zich met losse koninkrijken of religies en niet met abstracte nationale grenzen. Nationale identiteit is sindsdien gebruikt om de klassenstrijd en gedeelde materiële belangen te vervangen door loyaliteit aan de natiestaat.
Zelfs ‘soft’ nationalisme, zoals bij nationale feestdagen en sportevenementen, komt voort uit pogingen om arbeiders te mobiliseren voor kapitalistische staatsbelangen. Rond de Eerste Wereldoorlog gebruikten Europese regeringen evenementen zoals de Olympische Spelen van Stockholm in 1912 en nationale voetbalwedstrijden om patriottisme en militarisme te promoten. Vooral met voetbal werd tijdens de oorlog militaire propaganda gemaakt. Burgers werden gepusht om dienst te nemen door hen te vergelijken met fans in uniform. De voetbalwedstrijd tussen Britse en Duitse soldaten tijdens het Kerstbestand in 1914 was zo een voortzetting van de oorlog.
Ook nu gebruiken imperialistische landen populaire evenementen. Het Eurovisiesongfestival helpt Israël te verbinden aan de Europese cultuur en het te beschermen tegen beschuldigingen van apartheid en genocide.
Aanhangers van de EU proberen het nationalisme erachter te verbergen door het statenverband af te schilderen als een democratische samenwerking voor vrijheid en tegen extreemrechts en nationalisme. Maar het blok heeft zijn imperialistische verleden niet afgeschud. Voormalig EU-commissaris Josep Borrell beschreef Europa als een ‘tuin’ die bescherming nodig heeft tegen de wereldwijde ‘jungle’. Zijn opmerking staat niet op zich: EU-politici maken zich meer zorgen over het witte leed in Oekraïne dan dat van de Palestijnen.
Het EU-plan ReArm Europe van 800 miljard euro breidt deze Fort Europa-mentaliteit uit, vermomd als verdediging tegen vijandige staten. Het militariseringsproject van de EU helpt de grenzen gesloten te houden en de samenwerking met de NAVO te versterken. Het bereidt lidstaten en hun elites voor op bedreigingen voor hun politieke en economische positie. Timmermans, die deze logica herhaalt, roept op tot ‘ongekende investeringen’ in defensie als deel van een strijd voor onze ‘beschaving’.
Nationalisme is gunstig voor kapitalisten omdat het arbeiders verdeelt. Door ‘niet-inheemse’ werknemers de schuld te geven van slechte omstandigheden en werkloosheid en nationale loyaliteit te eisen, wenden werkgevers hun woede af van uitbuiting naar ‘buitenstaanders’.
Het kapitalisme is afhankelijk van nationale staten om eigendomsrechten af te dwingen, arbeid te reguleren en de juridische en politieke orde te handhaven die kapitaalaccumulatie mogelijk maakt. Daarom stuiten pogingen om werknemers te internationaliseren op sterke weerstand. Zelfs bescheiden initiatieven om multinationals meer verantwoording te laten afleggen aan hun Europese personeel, zoals de Vredeling-richtlijn, zijn geblokkeerd door kapitalisten uit de EU en de VS.
De crisis van 2008 bracht de minachting van kapitalistische staten voor internationale solidariteit aan het licht. Staten zoals de VS, China en EU-lidstaten gaven prioriteit aan de bescherming van hun eigen economieën. Binnen de EU beschermden rijkere landen zich tegen de rampspoed in armere buurlanden. Deze logica heerst vandaag de dag nog steeds, versterkt door Europa’s lange traditie van tribalisme. De extreemrechtse regeringen in Italië, Hongarije en andere EU-landen voeren een streng immigratiebeleid en sloten eigen overeenkomsten met de VS en China. Nationalistisch eigenbelang blijft de drijvende kracht – niet Europese eenheid.
Kapitalisme is een systeem dat internationale solidariteit tussen arbeiders vreest vanwege de impact die dat kan hebben op uitbuiting en winsten. Als arbeiders zich identificeren met een nationale vlag, ontstaat wrijving binnen de arbeidersklasse. Dat wordt nu ingezet voor een programma van militarisering en om de geesten rijp te maken voor nieuwe oorlogen.
Socialisten moeten de opportunistische transnationale samenwerking ontmaskeren en de klassenstrijd uitbreiden over grenzen heen, in solidariteit met arbeiders over de hele wereld. Alleen een internationalistische beweging en strijd van onderop kunnen het lot van de arbeiders verbeteren.
Foto: activisten van DIDF doen mee met een protest tegen racisme georganiseerd door het Platform Stop Racisme & Fascisme (foto: socialisme.nu)