1905-1917: De geboorte van de arbeidersraden
Door Jeroen van der Starre
De Revolutie van 1905 begon toen soldaten het vuur openden op een menigte van 200.000 arbeiders die naar het Winterpaleis waren getrokken om de tsaar een petitie aan te bieden. Ze droegen portretten van de tsaar en afbeeldingen van heiligen met zich mee en vroegen het staatshoofd in de meest nederige bewoordingen om in te grijpen tegen de armoede en een einde te maken aan de Russisch-Japanse oorlog.
‘Sire! Wij arbeiders, onze vrouwen en kinderen, de hulpeloze ouderen die onze ouders zijn, wij zijn naar u toegekomen, sire, om gerechtigheid en bescherming te zoeken. We leven in grote armoede, we zijn onderdrukt en bezwaard met arbeid voorbij onze kracht; we zijn beledigd, we zijn niet erkend als mensen, we zijn behandeld als slaven die hun lot in stilte moeten lijden’, zo begon hun petitie.
In plaats van bescherming kregen ze een spervuur van kogels. Duizend arbeiders werden doodgeschoten, nog eens tweeduizend raakten gewond. Deze gebeurtenissen, die de geschiedenis in gingen als Bloedige Zondag, maakte voor eens en voor altijd duidelijk dat ‘Vadertje Tsaar’ de vijand was van de Russische arbeiders. Er volgde een jaar van massale stakingen.
Op het hoogtepunt van de stakingsbeweging werden in zo’n vijftig Russische steden en plaatsen raden van arbeidersafgevaardigden opgezet. Dit waren vergaderingen waarin gekozen afgevaardigden van verschillende bedrijven en fabrieken bij elkaar kwamen om de stakingen te coördineren. Anders dan een gewoon actiecomité streefden de sovjets ernaar om de gehele arbeidersklasse te organiseren – ongeacht hun politieke opvattingen en meningsverschillen.
Leon Trotski, die voorzitter werd van de sovjet van Sint-Petersburg, nadat Georgy Nosar – de eerste voorzitter – werd gearresteerd, beschreef de sovjet als ‘de spil van alle gebeurtenissen, elke draad liep er naartoe, elke oproep tot actie kwam er vandaan.’ Dat ze deze centrale rol konden spelen had alles te maken met de manier waarop sovjets waren georganiseerd. Doordat de sovjets van onderop waren ontstaan, de afgevaardigden democratisch waren gekozen en ze zo de hele klasse organiseerden, werden ze erkend als het hoogste gezag in de revolutie.
Lenin – die de situatie uit ballingschap moest volgen – herkende de sovjets als een mogelijke ‘kiemvorm van een provisorische revolutionaire regering’, al zagen veel van zijn partijgenoten de sovjets aanvankelijk als een onwelkome concurrent van hun partij. In 1917 zou blijken dat Lenin hier gelijk in had. Maar hij had ongelijk in zijn inschatting dat de sovjets ongeschikt zouden zijn om leiding te geven aan de gewapende machtsovername — de revolutie in de smalste zin van het woord. Deze rol zou volgens Lenin aan de partij toevallen. In 1917 wist Trotski hem ervan te overtuigen dat de sovjets zelf de macht moesten grijpen. Zelfs met een meerderheid in de raden had de bolsjewistische partij niet dezelfde autoriteit.
Sovjets en partijen
Dit betekende niet dat raden politieke partijen overbodig maakte — binnen de sovjets waren leden van verschillende partijen vertegenwoordigd en kwamen politieke meningsverschillen naar voren. Gematigde socialisten — die in 1905 en in het begin van 1917 de meerderheid hadden binnen de raden — zagen een revolutie onder leiding van de sovjets bijvoorbeeld niet zitten. Hun doel was het invoeren van een parlementair regime, geen socialistische revolutie.
Wel zorgden de sovjets ervoor dat de politieke discussies werden uitgevochten voor de ogen van de arbeidersklasse als geheel en in het licht van hun gezamenlijke ervaringen – aan de raadsvergaderingen namen uiteindelijk honderden afgevaardigden deel die in de grote steden honderdduizenden arbeiders vertegenwoordigden. Dit versnelde het collectieve leerproces en hielp om onderscheid te maken tussen de partijen die de revolutie tot haar conclusie wilden voortstuwen en de partijen die haar als opstapje zagen naar een liberaal-kapitalistisch regime. Na 50 dagen werden de leden van de Petersburgse sovjet gearresteerd.
De sovjets bleven in 1905 nog tot het niveau van steden beperkt — een landelijke sovjet ontbrak. De revolutionaire raden moesten het daarom uiteindelijk afleggen tegen de sterk gecentraliseerde staatsmacht. Maar de radenbeweging van 1905 liet een diepe indruk na. In 1917 kwam het tot een sterkere radenbeweging die zich wel landelijk wist te organiseren en inderdaad in staat bleek om zich – zij het voor korte tijd – om te vormen tot een revolutionaire staatsmacht.
Dat elke grote revolutie sinds 1917 vergelijkbare raden voort heeft gebracht – van de Räte in de Duitse Revolutie in 1918 tot de Shoras in de Iraanse Revolutie van 1971-72 – is geen toeval. Hoewel deze raden van elkaar verschilden, hadden ze met elkaar gemeen dat ze er overal naar streefden om arbeiders langs klassenlijnen te verenigen, de eenheid te smeden waar de revolutie om vraagt, maar ook de kiem te vormen voor werkelijke revolutionaire democratie van onderop. Daarom zijn ze een noodzakelijk onderdeel van een socialistische revolutie.
………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………………..
Sovjets: de spil van de gebeurtenissen
Leon Trotski was voorzitter van de Raad van Arbeidersafgevaardigden in Sint-Petersburg in 1905. In 1917, bij de heroprichting van de sovjet, werd hij opnieuw voorzitter. In die hoedanigheid zou hij leiding geven aan de Oktoberrevolutie. Hij schreef dit in 1907.
In Petersburg was de raad van arbeidersafgevaardigden (sovjet) de hoeksteen van al deze gebeurtenissen. Niet alleen omdat dit de grootste arbeidersorganisatie was die tot dan toe te zien was in Rusland. Niet alleen omdat de sovjet van Petersburg diende als model voor Moskou, Odessa, en een aantal andere steden, maar bovenal omdat deze puur op klasse gebaseerde, proletarische organisatie de organisatie was van de revolutie als zodanig. De sovjet was de spil van alle gebeurtenissen, elke draad liep er naar toe, elke oproep tot actie kwam er vandaan.
De sovjet ontstond als antwoord op een objectieve noodzaak – een noodzaak geboren uit de loop van de gebeurtenissen. Het was een organisatie die gezaghebbend was en toch geen tradities had; die onmiddellijk een verspreide massa van honderdduizenden mensen kon betrekken terwijl ze vrijwel geen organisatorische machine had; die de revolutionaire stromingen binnen het proletariaat verenigde; die in staat was tot initiatief en spontane zelfcontrole – en het belangrijkste van allemaal, die binnen vierentwintig uur uit het ondergrondse omhoog kon worden gebracht.
Interne wrijving tussen twee even krachtige facties van de sociaal-democraten aan de ene kant, en de strijd van beide facties met de sociaal-revolutionairen aan de andere kant, maakte de oprichting van een niet-partijgebonden organisatie absoluut noodzakelijk. Om autoriteit te bezitten in de ogen van de massa’s op dezelfde dag dat ze tot stand kwam, moest een dergelijke organisatie gebaseerd zijn op de breedste vertegenwoordiging. Hoe kon dit worden bereikt?
Het antwoord kwam vanzelf. Aangezien het productieproces de enige verbinding was tussen de proletarische massa’s die in organisatorisch opzicht nog vrij onervaren waren, moest vertegenwoordiging worden aangepast aan de fabrieken.
Op 10 oktober, op het moment dat de grootste van de stakingen op handen was, nam een van de twee sociaal-democratische organisaties in Petersburg de taak op zich om een revolutionaire raad van arbeiderszelfbestuur te creëren. De eerste bijeenkomst van wat de sovjet zou worden, werd gehouden op de avond van de dertiende, in het Technologisch Instituut. Niet meer dan dertig tot veertig afgevaardigden woonden deze bij. Er werd meteen besloten het proletariaat van de hoofdstad op te roepen om een politieke algemene staking af te kondigen en om afgevaardigden te kiezen. De proclamatie opgesteld tijdens de eerste vergadering zegt: ‘De arbeidersklasse is overgegaan tot het finale, krachtige wapen van de wereldwijde arbeidersbeweging – de algemene staking.’
Dit immens belangrijke besluit werd unaniem genomen – en wat belangrijker is, zonder enige principiële discussie met betrekking tot de algemene staking en haar methoden, doelstellingen en mogelijkheden, hoewel juist deze vragen kort daarna leidden tot een gepassioneerde ideologische strijd in de gelederen van onze partij in Duitsland. De reden lag in het revolutionaire karakter van het moment. Van het moment dat ze tot stand kwam tot het uur dat ze verdween, stond de sovjet onder de machtige, elementaire druk van de revolutie.