Het Nationale Toneel maakt Othello relevanter dan ooit

Foto: Het Nationale Toneel
Het Nationale Toneel brengt een moderne bewerking van Othello. Het stuk, waarin racisme centraal staat, is het regiedebuut van Daria Bukvić bij Het Nationale Toneel. Het is gebaseerd op een tekstverwerking van Esther Duysker.
16 maart 2018

Door Mylène Bolder

Als regisseur maakte Duysker eerder succesvolle maatschappijkritische stukken zoals Nobody Home over de ervaringen van, en gespeeld door, vluchtelingen in Nederland. Bukvić is geboren in Bosnië en zelf op driejarige leeftijd naar Nederland gevlucht.

In een scherp interview met het Volkskrant Magazine in december, net na de Friese blokkade van anti-Zwarte Piet-demonstranten, noemt Bukvić Othello ‘het verhaal dat we nu moeten vertellen.’ Othello gaat over ‘een racistische nachtmerrie’ en is daarmee ‘één-op één toepasbaar op de huidige situatie in Nederland.’ Othello was altijd een verhaal over liefde, wraakzucht en jaloezie, maar Bukvić laat haar versie over kleur en racisme gaan.

Othello, gespeeld door Werner Kolf, is een zwarte, succesvolle Italiaanse generaal. Hij trouwt stiekem met Desdemona, de witte dochter van een hertog, op wie hij smoorverliefd is. Zijn luitenant Jago, die ondanks vele jaren dienst geen promotie maakte en hierdoor gefrustreerd is, vindt dit de perfecte ingang om wraak op Othello te nemen.

Jago doet alsof hij Othello trouw is en het beste met hem voorheeft, maar maakt ondertussen diens leven op alle vlakken kapot. Jago speelt de racistische kaart en dat werkt. Met leugens en door hem te demoniseren creëert hij een breed gedragen haat voor Othello. Zij die hem eerder liefdevol eerden, kunnen hem blijkbaar net zo makkelijk haten.

Witte Wereld

In het stuk zijn de witte spelers wit geschminkt. Ze hebben witte haren en dragen witte kleding en schoenen. Dit doet denken aan een moderne sci-fi-versie van de KKK. De spiegelende vloer is confronterend en legt nadruk op deze uiterlijkheden.

De regisseur verwijst met de witgeschminkte gezichten naar vele uitvoeringen waarin Othello veelal door een zwart-geschminkte witte acteur werd gespeeld, zo vertelde zij eerder.

Maar het doet ook denken aan de discussies die nu spelen met betrekking tot blackfacing en de blank/wit-discussie. De regisseur speelt prachtig met de witte wereld waarin Othello leeft. Ook Othello draagt witte kleding en zijn successen worden gevierd met witte vlaggen. Zo is duidelijk dat het enige echte verschil tussen Othello en de anderen zijn huidskleur is.

Desdemona wordt door haar vader een ‘poppetje, zo stil’ en ‘onschuldig’ genoemd, wanneer hij hoort dat ze bij Othello is. Ze moet wel door de zwarte Othello ‘ontvoerd’ zijn. Volgens de andere hertogen heeft ze zich ‘misdragen’. Maar de actrice die Desdemona speelt maakt deze beschrijvingen tot belachelijke vooroordelen met haar krachtige spel, leidende rol en zelfstandigheid.

Na een openlijke verklaring van liefde voor Othello, waarmee ze hem verkiest boven haar vader, verandert haar witte, zwierige jurkje in broekpak en lange jas. Zo wordt haar kleding hetzelfde als de kleding van de mannelijke personages in het stuk. Bovendien worden meerdere mannelijke rollen door een vrouwelijke actrice gespeeld. De rol wordt nog wel aangesproken als ‘heer’ en ‘hertog’ maar het personage draagt een rok, hakken en make-up.

Hiermee lijkt Bukvić ook een statement te willen maken met betrekking tot het klassieke seksisme in het stuk en het inclusiever te willen maken. Het is subtiel maar zeer verfrissend.

De onverholen racistische uitingen en scheldwoorden in het stuk zijn zoals we die nu kennen. Zo wordt er gesproken over ‘vreemdelingen en gelukszoekers’. Er zijn ook subtiele verwijzingen: Jago refereert eens met ‘at your service’ naar Pim Fortuyn. Mede door gebruik van dit hedendaags taalgebruik en moderne muziek spreekt het stuk aan.

Maar ook dankzij het spel. Doordat het spel veelal voor op het podium dichtbij het publiek plaatsvindt zijn de emoties nog tastbaarder. Helemaal wanneer Othello de vierde wand doorbreekt en het publiek vraagt: ‘bent u ook bang voor mij?’

Onconventioneel einde

Behalve overduidelijke haat en racisme, speelt het stuk ook met de acceptatie van Othello, enkel en alleen omdat hij voldoet aan de witte waarden en een succesvolle generaal is. Zo zegt de persoon die de liefde tussen Othello en Desdemona steunt: ‘Als deugd geen andere kleur kent dan het hart. Dan is je schoonzoon gewoon blank en niet zwart.’

In het klassieke einde doodt Othello, die zo met leugens is gevoed door Jago dat Desdemona hem ontrouw zou zijn geweest, zijn vrouw en zichzelf. Maar in het einde van Het Nationale Toneel wordt het klassieke einde vervlochten met het idee dat de gewelddadigheid van Othello weleens verzonnen zou kunnen zijn door zijn witte haters.

De palen waaraan eerder de witte vlaggen hingen, lijken nu op galgen. Dit wordt versterkt door een livevertolking van het nummer ‘Strange Fruit’ over het lynchen van zwarte mensen.

Alleen al de behandeling van racisme en hedendaagse discussies, subtiel verwerkt in het prachtige klassieke verhaal, maakt dit stuk waard om te bezoeken. Daarbij komen nog de bewerkte tekst, het spel, de acteurs, het snelle maar goed getimede tempo waarin Othello de rust is, en het abstracte maar prachtige decor. Deze moderne bewerking van Shakespeare maakt Othello relevanter dan ooit.

Othello is te zien tot en met zaterdag 31 maart