Fipronil-schandaal: onze crisis, hun winst

Medio juli is er fipronil aangetroffen bij leghennenbedrijven in Nederland. Dit zoveelste voedselschandaal bewijst dat neoliberaal kapitalisme onze gezondheid riskeert om winst te maken.
15 september 2017

Door Mark Kilian

Fipronil is een insecticide dat bij honden en katten wordt gebruikt tegen vlooien, mijten en teken. Het werkt op het centrale zenuwstelsel en de Wereldgezondheidsorganisatie (WHO) ziet het als ‘matig toxisch’ voor mensen. In grote hoeveelheden kan fipronil schade toebrengen aan nieren, lever en schildklier.

Veehouders mogen fipronil daarom niet gebruiken bij dieren die bestemd zijn voor de voedselketen, zoals kippen. Toch is dat gebeurd – en zoals gebruikelijk was winst het motief.

De namen van de bedrijven in het schandaal doen denken aan een absurdistische sketch. Het bedrijf Chickfriend, dat de stallen schoonmaakte, voegde fipronil toe aan het gebruikte bestrijdingsmiddel. Zij zijn inmiddels opgepakt door de inlichtingen- en opsporingsdienst van de Nederlandse Voedsel- en Warenautoriteit (NVWA). Chickfriend kreeg op zijn beurt anti-luizenmiddel geleverd door het Belgische Poultry-Vision. Dat kocht de fipronil in Roemenië.

De toepassing van fipronil is een goudmijn voor dit soort bedrijven. De voorzitter van Anevei (Vereniging Eierhandelaren en Eiproductfabrikanten) uitte in het Algemeen Dagblad het vermoeden dat er een Europees ‘maffia-achtig’ netwerk bestaat dat flink verdient aan fipronil.

Omvang

Het schandaal betreft zowel de particuliere veehouders als de autoriteiten – net als eerdere vleesschandalen. De NVWA is de ambtelijke toezichthouder op de voedselindustrie. Het heeft de afgelopen jaren steeds meer werk gekregen, maar duizenden personeelsleden werden ontslagen. Daarbij zijn specialisten zoals toxicologen, dierenartsen en inspecteurs wegbezuinigd. Toch verdwijnen komende jaren nog eens 200 mensen.

Tegelijk probeert de directie haar eigen verantwoordelijkheid te ontlopen. Volgens een Belgische commissie wist de NVWA al in november 2016 van de fipronil. Maar actie bleef uit. Vervolgens raadde inspecteur-generaal Freek van Zoeren begin augustus aan helemaal geen eieren te eten – en trok dat een dag later weer in.

Naar aanleiding van het eerste advies bagatelliseerde hoogleraar Frans van Kampen de effecten van fipronil. ‘Die meneer is én geen toxicoloog, én ook geen dierenarts. Maar hij is wel de baas van de club die erop toe moet zien en maatregelen moet nemen… Dat is gewoon misdadig bijna, als je denkt aan die honderden bedrijven die ervan te lijden hebben. De hele eierhandel dondert in elkaar.’

Frank Futselaar (SP) zei dat de NVWA heeft gefaald als poortwachter van de voedselveiligheid. Maar dit benoemt de wortels van het probleem niet. Dat is de combinatie van particuliere winstzucht en een neoliberale – terugtredende – staat die ambtelijke functies afschuift naar de particuliere sector.

Publiek belang

Het was dan ook verontrustend dat Harry Paul, NVWA-baas in juni 2015, destijds de supermarkten opriep om meer te doen aan kwaliteitscontroles. Volgens voormalig staatssecretaris Henk Bleker zien de politieke partijen toezicht ‘niet als een publiek belang’.

In de voedselbranche volgt crisis op crisis. Afgelopen september waren 22 geitenhouderijen te laat met hun verplichte jaarlijkse vaccinatie tegen Q-koorts. Pas onder druk van de NVWA gingen zij ertoe over. In 2012 werden in Duitsland 11.000 mensen ziek door het norovirus, wat ze hadden opgelopen door een container goedkope aardbeien uit China. Inkoop: 10 tot 12 cent per kilo. En in 2015 werden in ‘superfoods’ te hoge concentraties gewasbeschermingsmiddelen aangetroffen.

In een groot schandaal in 2013 bleek dat illegaal paardenvlees was verwerkt in producten waarop alleen ‘rundvlees’ vermeld was, zoals lasagne. De Nederlandse vleeshandelaar Willy Selten speelde hierin een cruciale rol.

Zijn bedrijf verwerkte 336.000 kilo paardenvlees en vermengde dat met rundvlees, dat vervolgens als puur rundvlees werd verkocht. Via 132 vleesverwerkers ging dat vlees naar 1208 horecabedrijven, 184 supermarkten (alle grote) en 39 slagers. Selten, die aanvoerde dat het bedrijf in ‘financiële moeilijkheden’ zat, ontkende opzet. Hij werd uiteindelijk veroordeeld tot 2,5 jaar celstraf maar begon in België een nieuw vleesverwerkingsbedrijf.

Tijdens dit proces verweet de rechter de NVWA al dat ze onvoldoende steekproeven had uitgevoerd. Ook toen de supermarkten in 2016 hun onderzoeken naar de Listeria-bacterie niet op orde hadden was er kritiek op de NVWA.

Hand in eigen boezem

Woordvoerders van de detailhandel beweren dat de schappen fipronilvrij zijn, maar dat is nog maar de vraag. Het aantal bedrijven dat fipronil toepaste is onvoorstelbaar. Chickfriend had 180 klanten; daarnaast hebben nog eens 78 bedrijven zich gemeld.

De NVWA onderzoekt momenteel andere Nederlandse pluimveebedrijven op fipronil-gebruik en medio augustus groeide de lijst nog. Ook eieren uit Polen, waarvan er wekelijks 1 tot 2 miljoen geïmporteerd worden, bevatten fipronil. Bovendien werd eind augustus een kalverbedrijf geblokkeerd, omdat Chickfriend ook daar met fipronil werkte tegen vliegen – en met amitraz dat ook verboden is. De NVWA doet ook onderzoek naar andere stoffen die Chickfriend mogelijk gebruikt heeft binnen de veehouderij.

Het is absoluut duidelijk dat de aangetroffen praktijken maar het topje van de ijsberg zijn. Een nieuwe commissie geleid door ex-minister Winnie Sorgdrager gaat nu een onderzoek doen naar ‘wat de rol en verantwoordelijkheid van alle betrokkenen was en hoe de interactie tussen hen is verlopen’.

De commissie gaat werken in een spanningsveld tussen het publiek belang en het rechtvaardigen van 30 jaar neoliberaal beleid, waaraan ook Sorgdragers eigen D66 aan heeft bijgedragen. Wat dat betreft is de grote vraag of de hand in eigen boezem wordt gestoken.