50 jaar Star Trek: een toekomst die achter ons ligt

In september 1966 draaide de eerste aflevering van Star Trek, inmiddels bekend als The Original Series (TOS), op tv in de Verenigde Staten. Nu, vijftig jaar later, is Star Trek uitgegroeid tot een fenomeen met meerdere series, talloze films, boeken en conventies over de hele wereld.

Door Dominic Koster

Om te begrijpen hoe TOS zo’n cultstatus heeft gekregen, moeten we terug naar de tijd van de burgerrechtenbeweging, de oorlog in Vietnam, toen de decors nog 2D-hout waren en de rotsen van piepschuim.

In de jaren 60 wilde Gene Roddenberry een tv-serie maken over de maatschappelijke problemen van die tijd. Maar een kritische serie die focust op oorlog en racisme was onmogelijk te verkopen aan een studio of zender. Hij bedacht daarom een utopisch toekomstbeeld waarin de mensheid de hedendaagse problematiek heeft opgelost. Ze zijn de ruimte meer gaan ontdekken en werken samen met buitenaardse beschavingen.

TOS draait om de Enterprise, een Federation-ruimteschip onder leiding van captain Kirk (William Shatner), dat verder de ruimte in gaat dan een mens ooit geweest is. Ze komen tijdens hun ontdekkingstocht planeten en buitenaardse beschavingen tegen die te maken hebben met maatschappelijke problemen zoals in de jaren 60 – en nu nog – op aarde. Door deze problematiek op andere planeten te projecteren kon Roddenberry deze laten zien en toch de serie verkopen.

Dat ging niet direct. Sowieso groeide de populariteit pas echt toen de herhalingen op tv verschenen, maar de eerste pilotaflevering, ‘The Cage’, werd zeker niet enthousiast ontvangen door het testpubliek. Het was uit den boze dat er een vrouw op de brug zat, het commandocentrum waar de officieren het schip en de bemanning aansturen, en dat die vrouw ook leiding gaf aan het team dat als eerste naar de planeet ging. In de tweede pilot, ‘Where No Man Has Gone Before’, bevond zich geen vrouwelijke officier op de brug, maar wel de Japanse Sulu (George Takei). In de eerste daadwerkelijk uitgezonden aflevering verscheen Uhura (Nichelle Nichols) op de brug, een zwarte vrouw.

Opmerkelijk aan Sulu en Uhura was dat ze niet als een stereotiep karakter werden neergezet, maar juist als gelijkwaardige officieren. Martin Luther King vertelde Nichols op een NAACP-bijeenkomst dat Star Trek de enige serie was die zijn kinderen mochten kijken omdat het een toekomstbeeld schetste waarin hun strijd tot een goed einde was gekomen.

Het Star Trek-gevoel

Niet elke aflevering pakt goed uit. Enkele zijn langdradig saai, soms bewust of onbewust lachwekkend en eerlijk is eerlijk: soms ook een beetje tenenkrommend. Zodra Kirk een buitenaardse vrouw ziet, weet je dat ze binnen enkele minuten gaan zoenen. Daarnaast lost de Enterprisebemanning vaak problemen op van beschavingen die dat eeuwenlang zelf niet konden. De makers van TOS waren blijkbaar niet immuun voor westerse en kapitalistische normen.

Enkele afleveringen zijn absoluut de moeite waard en geven goed weer wat de intentie van de serie is. In ‘Balance of Terror’ raakt de Enterprise in conflict met een Romulaans schip. Na een eeuwenlange wapenstilstand weet niemand hoe een Romulan eruit ziet en wanneer deze buitenaardse wezens op het beeld verschijnen blijken ze dezelfde puntoren te hebben als Spock (Leonard Nimoy). De hele brugbemanning kijkt argwanend naar hun half-Vulcan collega. Direct is duidelijk hoe beelden vooroordelen en racisme kunnen aanwakkeren en dat de Enterprise bemanning niet per definitie de good guys zijn. Ook in ‘The Devil in the Dark’ zijn het menselijke mijnwerkers die het leefgebied van een onbekend wezen verstoren.

In ‘A Taste of Armageddon’ berekent een computer het verloop van een oorlog: hoeveel doden er zijn gevallen en ook wie. Vervolgens kunnen de fictieve slachtoffers rustig afscheid nemen alvorens ze alsnog gedood worden. Voor ons een achterlijk idee, maar die beschaving heeft ervoor gekozen om het conflict uit te vechten zonder bommen, overvolle ziekenhuizen en vluchtelingen.

Spin-offs en reboots

In 1979 werd de serie opgevolgd door een reeks films en vanaf eind jaren 80 door enkele spin-offs. Hierin komen nog steeds maatschappelijke problemen naar voren, daar ontkom je als filmmaker niet aan, maar de noodzaak om dit te doen lijkt verdwenen.

Recent draaide in de bioscoop Star Trek Beyond, het derde deel van de reboot-filmreeks. Hoewel meneer Sulu getrouwd blijkt te zijn met een man (een knipoog naar homorechtenactivist George Takei) en ‘Fight the Power’ van Public Enemy luid te horen is, zit er weinig progressiviteit in de film, terwijl het verhaal wel mogelijkheden geeft om hier veel meer uit te halen.

TOS deed precies wat science-fiction zou moeten doen. Het nam wetenschappelijke en technologische mogelijk- en onmogelijkheden en creëerde daarmee een andere werkelijk. Door die andere werkelijkheid te zien, kunnen we niet anders dan kritisch naar onze eigen realiteit kijken. In de jaren 60 gebruikten de makers deze truc omdat er een noodzaak en intentie was. Na TOS lijkt die intentie helaas meer een knipoog naar het verleden.