‘Als het niet controversieel is, heeft het geen nut’
Door Anne Fleur Dekker
De tentoonstelling in FOAM is niet bijzonder groot: ze beslaat slechts drie kleine ruimten. Het aantal foto’s is echter opzienbarend: zeker duizenden.
Bij binnenkomst is de eerste ruimte gevuld met foto’s van Ai Weiwei’s rusteloze leven in China, en zo zijn de foto’s ook ophangen: als rusteloze eilandjes van groepen foto’s in een zee van witte muren. De foto’s zelf, die allemaal met een simpele iPhone zijn genomen en dus niet van bijster goede kwaliteit zijn, zijn voornamelijk portretten en foto’s van alledaagse objecten en huiselijke scènes, wat rauw afsteekt tegen de rusteloze vormgeving van de tentoonstelling zelf. Dit creëert een gevoel van vervreemding.
Vanuit de eerste ruimte wordt, via een doorkijkje, je blik getrokken naar de overige twee ruimten: daar waar de eigenlijke tentoonstelling plaatsvindt. De ook hier witte muren zijn volgehangen met duizenden foto’s als een soort chaotische zee van een geprinte Instagram-wall.
Wie de foto’s nader bekijkt, ziet dat er meestal een kleine tiental foto’s van hetzelfde onderwerp bij elkaar zijn geplakt. Wie zich enigszins in de vluchtelingencrisis verdiept heeft, herkent de diverse scènes: zoals rubberbootjes, medische hulpposten, Griekse eilanden met strandjes, in fluorescerende kleding gehulde vrijwilligers, uitzichtsloze blikken en zeeën van oranje zwemvesten.
Herkenbaar
Wat dat betreft zijn de beelden van de tentoonstelling niet echt vernieuwend, maar dat creëert op een bijna prettige manier een gevoel van herkenbaarheid. Ai nam al deze foto’s in vluchtelingenkampen in Syrië, Turkije, Israël, Frankrijk en Italië.
Opvallend zijn de grote hoeveelheden selfies van Ai die tussen de foto’s hangen. Hoewel de bedoeling hiervan niet meteen helemaal duidelijk is, versterkt het toch het ‘Instagram-gevoel’, wat de tentoonstelling tegelijk interessant en bizar maakt: ik schrik ervan dat ik de beelden net zo normaal vind als dat ik doe terwijl ik door iemands Instagram-feed of Facebook scroll, terwijl dit beelden zijn van mensen in erbarmelijke omstandigheden en levensgevaar, en dus geen fijne vakantiekiekjes.
Midden in de ruimten staan een aantal beeldhouwwerken van Ai, zoals een witte verrekijker en een witte reddingsboei. De kunstwerken hebben een duidelijk verhalend verband met de fototentoonstelling te maken, maar geven door hun tastbaarheid een bevestigend effect. De bezoeker is omringd door ellende, maar voelt niet de noodzaak om in te grijpen door de figuurlijke vermaagdelijking van de objecten in het midden van de ruimte.
Zeer bijzonder is de grenzeloosheid van het werk. Ai Weiwei heeft meerdere landen aangedaan, maar er schuilt een zeker patroon in de foto’s. Overal zijn de tenten, vrijwilligers, huilende kinderen en wanhopige moeders te zien. En ook is in elke set foto’s de politie of het leger aanwezig, zonder uitzondering. Ai gaat vrolijk met ze op de foto. Door de herhaling van de scènes lijken de foto’s op één plek genomen te zijn, of het nou Frankrijk is of Turkije.
Is de tentoonstelling controversieel? Ja, maar niet zozeer om het gekozen onderwerp. De beelden zijn daarvoor te herkenbaar, omdat ze momenteel op elk willekeurig nieuwsmedium te bekijken zijn. En toch zit die controverse hem juist in die zelfde herkenbaarheid: de aanschouwer waant zich slechts een waarnemer van ontastbare wreedheid, maar voelt zich daar door de normalisering niet onprettig door, en dit wekt een bedrukkend en schuldig gevoel op.
Zoals Ai Wei Wei zelf zegt: ‘Als het niet controversieel is, heeft het geen nut’, en het is hem goed gelukt om zijn verhaal, en dat van miljoenen andere mensen, op een vernieuwende manier te vertellen, en de bezoeker daarmee te confronteren. De tentoonstelling geeft duidelijk de boodschap af dat Ai Weiwei’s werk geen grenzen kent, en dat de wereld die ook niet zou moeten kennen.
Ai Weiwei – #SafePassage, FOAM Amsterdam: t/m 7 december 2016