25 jaar na de val van de Muur
Onze politieke traditie was de enige ter linkerzijde die positief reageerde op de val van de Berlijnse muur. Hoe zou u de gebeurtenissen als geheel karakteriseren?
De beweging van 1989 was een massabeweging met een revolutionair karakter. Er waren duizenden gevallen van zelfactiviteit en emancipatie. Dat werd aangegeven met de slogan ‘Wij zijn het volk’. Er zijn duizenden verhalen hoe mensen hun macht ontdekken. Enkele weken lang lijkt alles mogelijk.
Boven alles werd de heersende klasse in Oost-Duitsland omvergeworpen. Een groot deel van links zag deze ontwikkeling als een stap terug. Maar het einde van het stalinisme opent de deur naar de heropbouw van de traditie van het echte socialisme, socialisme van onderaf.
Wat waren de politieke omstandigheden in Oost-Duitsland die hiertoe leidden?
De achtergrond van de Oost-Duitse revolutie was een diepe economische, sociale en ideologische crisis. De economische crisis van het wereldkapitalisme trof het Oostblok op een speciaal manier. Het creëerde een revolutionaire situatie zoals Lenin die zag: De heersende klasse kan niet heersen als voorheen, de onderdrukten willen niet leven als voorheen.
Zo ongeveer alle interne crises van de Sovjet-Unie zonden een boodschap naar de heersende klasse van de DDR: dat big brother niet in staat was om economisch te helpen of met troepen. En de mensen beseften dat er iets was veranderd, het moedigde hen aan om actief te worden.
Hoe beïnvloedde de val van de Muur het uiteenvallen van de Sovjet-Unie?
De DDR was het meest afgelegen bastion van de Sovjet-Unie, zodat het verlies zeer drastisch was. Maar belangrijker voor de ontbinding van de Sovjet-Unie was de Poolse arbeidersbeweging Solidarnosc in de vroege jaren tachtig.
Dat was het begin van het eind van de partijdictatuur. Dus de val van de muur is een fase in die ontwikkeling. Het stond heel symbolisch voor het eind van de USSR-rijk. De formele ontbinding van het rijk begon in het jaar na, maar toen ook heel snel. Het was de eerste dominosteen die omviel.
Wat heeft de val betekend voor mensen in Oost-Duitsland en de manier waarop ze leefden?
Voor de meeste mensen was het een ongelooflijk gevoel van bevrijding en een teken dat de regerende partij haar controle had verloren over het volk. Maar het jaar daarna bleek dat het politieke vrijheid had gewonnen, maar geen sociale vrijheid. Het was moeilijk om dat te begrijpen, maar wel erg belangrijk.
Veel mensen verloren hun baan en er ontstond massawerkloosheid. Er was een diepe val, van een bemoedigende ervaring naar een enorme teleurstelling. Dus het decennium na de revolutie zagen we een diepe vervreemding van het nieuwe parlementaire stelsel. Maar de ervaring van de revolutie verdween niet volledig. In 2005 werd de traditie van de ‘Maandagsdemonstraties’ nieuw leven ingeblazen tegen de bezuinigingen door een rood-groene regering.
Wat betekende het voor links in Oost-Duitsland?
De effecten zijn wisselend. In Oost- Duitsland hadden we geen links zoals in het westen. Aan de ene kant waren er groepen vanuit de DDR-oppositie. De oppositie had een breed spectrum met een middenklasseachtergrond. Het grootste deel ging naar het establishment of naar rechts. Maar er was ook een radicaal-linkse minderheid, die vocht om de DDR te hervormen. Op dat moment kwam ze samen met een ander deel van het bredere links, de reformistische vleugel van de voormalige regerende partij SED’. Die vormde later de PDS, een van de oprichters deel van die Linke van nu.
Beide delen, de linkse DDR-oppositie en de reformisten van de voormalige regeringspartij, probeerden de DDR te behouden in een andere vorm. Maar dat was precies een harde verschil met de meerderheid van de arbeidersklasse in Oost-Duitsland, die een harde breuk wilden met het bestaande systeem en hoop hadden op de politieke en economische vrijheid van het westerse systeem. Dat was de drijvende kracht achter de hereniging. Het overgrote deel van links begreep dit niet en isoleerde zich. Dat werkte heel lang door.
Hoe heeft de val van de Muur Europees Links veranderd, en zijn banden met stalinisme en de illusies in de USSR?
Ik ken Europees links maar een beetje. Maar het is duidelijk dat het einde van stalinisme vele socialisten tot de terugtocht beweegt, en links verzwakt heeft. Dit beïnvloedt niet alleen de communistische partijen, maar ook de linkervleugel van de sociaal-democratie, die ondanks alle kritiek ook dacht dat stalinisme het betere systeem was.
Dit had ook invloed op de vakbeweging. Dit is paradoxaal. Want het einde van het stalinisme heeft de weg vrijgemaakt voor een heropbouw van de traditie van socialisme van onderaf. Dit is de taak waar we vandaag voor staan. De emancipatie van de arbeidersklasse kan alleen het werk van de arbeidersklasse zelf zijn. De centrale inzichten van Marx zijn nu, in de 21ste eeuw, actueler dan ooit tevoren.
Fukuyama kondigde het eind van de geschiedenis aan na de val van de Berlijnse Muur en de triomf van het kapitalisme. Geldt dat voor Oost-Duitsland?
De val van de Muur staat niet voor het einde van de geschiedenis, maar het begin van een nieuwe fase van het kapitalisme. Sindsdien heeft de wereld gezien talloze meegemaakt en wereldwijde economische crises.
Ook de arbeidersklasse in Oost-Duitsland heeft zijn ervaringen opgedaan, die meestal bestond uit massale werkloosheid en lage lonen. Dat was bitter en heeft de vakbonden in het defensief gedrongen. Maar de laatste jaren zijn er aanwijzingen dat het zelfvertrouwen groeit en een nieuwe generatie de bedrijven binnenkomt die meer durft.
Maar daar is niets automatisch aan. Hier wordt van links geëist dat het zulke processen ondersteunt. In Oost-Duitsland is het idee van het socialisme nog steeds populair. Een minderheid wil de DDR terug, de meerderheid een alternatief voor het huidige kapitalisme. Dat zijn goede omstandigheden voor socialisten.
Olaf Klenke is lid van die Linke en schreef zijn proefschrift over de val van de Berlijnse Muur.