Vervreemding in een wereld waar het nooit regent

Het scenario van de nieuwe film van Spike Jonze klinkt absurd. Het is een liefdesverhaal met in de hoofdrollen een man van middelbare leeftijd en zijn besturingssysteem OS1. De film blijkt echter een subtiele verkenning van de grenzen van relaties tussen mensen onderling.
10 maart 2014

Door Max van Lingen

Her speelt zich af in de nabije toekomst in Los Angeles. Dat biedt mogelijkheden voor allerlei futuristische projecties. Jonze heeft echter ervoor gekozen om dicht bij de huidige stand van de technologie te blijven. De belangrijkste innovaties zijn vergevorderde spraakherkenning, lege boekenkasten en de afwezigheid van auto’s. De wijze waarop mensen zich met behulp van hun smartphone afzonderen in het openbaar vervoer verschilt nauwelijks van het huidige beeld.

Is de wereld die Jonze heeft geschapen utopisch of dystopisch? ‘Dat vond ik een moeilijke vraag, maar als ik moest kiezen: utopisch.’ Tijdens een interview verwees hij zelf naar de Amerikaanse winkelketen Jamba Juice, die smoothies en sapjes verkoopt. ‘De stijl van Jamba Juice is clean, heel Scandinavisch. Veel kleuren, modern. Naar mijn idee ziet de toekomst eruit als een filiaal van Jamba Juice.’

Het is een goede omschrijving van de wereld die Jonze heeft geschapen. Het is een wereld waarin het nooit regent. Waarin geen sociale tegenstellingen bestaan. Waarin China en India zelfs besluiten te fuseren. ‘Ja, alles is makkelijk en mooi, maar er is nog steeds eenzaamheid en verlangen. Als je verder alles hebt, kan eenzaamheid des te meer pijn doen.’

Hiermee lijkt Jonze vooral kritiek te willen leveren op de moderne maatschappij. De basis hiervoor is de gedachte dat technologische ontwikkelingen ervoor hebben gezorgd dat we in al onze materiële behoeftes kunnen voorzien. De kritiek komt erop neer dat dezelfde technologische ontwikkelingen tegelijkertijd de basis vormen voor onze toenemende individualisering en onderlinge vervreemding.

In deze context leren we hoofdpersoon Theodore Twombly kennen, die wordt gespeeld door Joaquin Phoenix. Het fantastische spel van Phoenix is op zich reden genoeg om de film te bekijken. Hij levert een prestatie van formaat aangezien hij zijn tegenspeelster – zelfs tijdens de opnames – alleen tegenover zich had als stem.

Theodore is een man van middelbare leeftijd die zijn zaakjes op orde heeft. Sociale contacten lijken voor hem geen problemen op te leveren. We zien meerdere keren hoe hij in staat is zijn gevoelens tegenover anderen te uiten. Het feit dat hij in contact staat met zijn gevoelens, weet hij zelfs te gebruiken voor zijn werk als schrijver van persoonlijke brieven op bestelling. Het enige dat niet lekker loopt, is zijn liefdesleven.

Vervreemding

Als personage wint Theodore hierdoor aan kracht. De vervreemding waarmee hij te maken heeft komt herkenbaar over. Helaas wordt er niet dieper ingegaan op de wortels van die vervreemding. De onmacht van mensen om in de moderne maatschappij uiting te geven aan hun eigen natuur, omdat ze geen zeggenschap hebben over hoe ze hun leven invult, heeft geen plaats in Her.

Aanvankelijk lijken de technologische ontwikkelingen nog de plaats in te nemen van de wijze waarop sociale relaties worden vormgegeven. Maar in de loop van de film moeten ook die wijken voor de scheiding van Theodore als verklarende factor voor eenzaamheid. Hier heeft Jonze een kans gemist om zijn maatschappijkritiek meer diepgang te geven.

De eenzaamheid krijgt in eerste instantie vorm door het spelen van computerspellen en het bellen van een sekslijn. Dat verandert echter wanneer Theodore een nieuw besturingssysteem downloadt. Het bijzondere aan dit besturingssysteem is dat het uitgerust is met kunstmatige intelligentie (en de stem van Scarlett Johansson). Vanaf dat moment ontspint zich een liefdesverhaal dat ook andere vragen oproept, die niet direct met vervreemding te maken hebben.

Zoals de toekomstige wereld van Jonze een kritiek is op de moderne maatschappij, staat de verhouding tussen Theodore en Samantha – de naam die zijn besturingssysteem heeft aangenomen – symbool voor de relaties tussen mensen onderling. Het blijft lange tijd in het midden of Samantha daadwerkelijk autonoom gevoelens ontwikkelt voor Theodore of dat ze geprogrammeerd is om in te spelen op zijn verlangens.

De verleiding is groot om het op basis hiervan te hebben over de grenzen van kunstmatige intelligentie. Hoewel tegen het einde van de film hier wel aan wordt gerefereerd is het niet de belangrijkste vraag die de film oproept.

Eigenlijk zijn de gevoelens van Theodore veel interessanter dan die van Samantha. Zijn die gevoelens wel echt? Wat trekt hem aan in een persoonlijkheid zonder fysieke vorm? Wordt hij in haar richting geduwd door de scheiding? Wordt hij door haar aangetrokken omdat hij het centrum van haar wereld is? Wat kunnen we überhaupt met zekerheid zeggen over onze gevoelens en die van anderen?

Het is duidelijk dat bij het maken van Her is geprobeerd om de antwoorden er niet te dik bovenop te leggen. Dat geeft de kijker de ruimte om hier zelf invulling aan te geven. Het heeft er echter ook toe geleid dat sommige thema’s niet echt worden uitgediept. Desalniettemin verveelt Her op geen enkel moment.

Spike Jonze – Her draait sinds 27 februari 2014 in Nederlandse bioscopen.