In memoriam: Nelson Mandela
Door Charlie Kimber
Tegelijkertijd roepen zijn leven en het Zuid-Afrika van nu serieuze vragen op over hoe we echte verandering bereiken.
Mandela keerde zich heldhaftig tegen tegen het smerige Zuid-Afrikaanse apartheidsregime in de jaren ʼ50 en ʼ60, waardoor hij een leidende rol kreeg in het Afrikaans Nationaal Congres (ANC). Hierdoor werd hij het doelwit van zware repressie door de staat. Uiteindelijk werd hij in 1964 veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf. Hij werd opgesloten in apartheidsgevangenissen tot die magische dag, 11 februari 1990, toen hij de Victor Verster gevangenis in Paarl, bij Kaapstad, uit liep terwijl miljoenen mensen over de hele wereld op televisie toekeken.
De eerste achttien jaar moest hij dwangarbeid verrichten in een steengroeve. Hij mocht elk half jaar één brief schrijven en krijgen en één bezoeker per jaar ontvangen – 30 minuten lang. Zijn gezin leed hier ook onder. Zijn vrouw Winnie kreeg ernstige beperkingen opgelegd, waardoor zij bijna nergens kon wonen of werken. Zij mocht niet met meer dan één persoon tegelijk praten en werd uiteindelijk veroordeeld tot huisarrest. Zij kreeg voortdurend te maken met het geweld en de terreur van de politie.
Nelson Mandela werd het meest zichtbare symbool van de strijd tegen de apartheid. In de hele wereld was in de jaren zeventig de leus ʻFree Nelson Mandelaʼ een eis in een campagne die miljoenen mensen omvatte.
Mensen die verder weinig wisten van de wereldpolitiek hadden een duidelijk standpunt over apartheid. Zij begrepen dat zwarte mensen de grote meerderheid van de bevolking vormden in Zuid-Afrika. En zij begrepen dat apartheid een systeem was van rassendiscriminatie, dat zwarte mensen van al hun rechten had beroofd, inclusief het stemrecht. Mandela vocht hiertegen en werd ervoor veroordeeld. En daarom wilden wij hem uit de gevangenis.
Terrorist
Niet iedereen was het hiermee eens. De Britse Federatie van Conservatieve Studenten droeg decoraties met ‘Hang Mandela op’. En Margaret Thatcher beschreef het ANC als een ʻtypisch terroristische organisatieʼ. De VS, wiens spionagedienst CIA waarschijnlijk de informatie leverde op basis waarvan Mandela gearresteerd werd, hadden hem op een terroristenlijst staan, waardoor hij – tot 2008 – niet naar de VS mocht reizen.
De westerse regeringsleiders steunden de zeer winstgevende apartheidsregeringen. Het leed van zwarte mensen legde geen gram gewicht in de schaal. Wanneer je de loftuitingen in de media en van ʻwereldleidersʼ over Mandela leest, bedenk dan dat zij, of hun politieke voorgangers, hem ooit vernietigd wilden zien.
Het leven van Mandela weerspiegelt de lotgevallen van het ANC. Hij werd geboren in 1918 in een tijd waarin de witte heerschappij, een combinatie van Britse overheersing en van oorsprong Nederlandse kolonisten, steeds steviger werd. Niet-blanken mochten niet langer in het parlement zitten. En zwarte mensen mochten in nog maar tien procent van het land grond bezitten.
Het ANC was een zwakke en conservatieve lobbyclub, die de kolonisten om concessies smeekte. Mandela was deel van een kleine groep zwarte mensen die de kans hadden om een opleiding te krijgen. Hij deed het goed genoeg om toegelaten te worden tot de universiteit – uiteraard was het een zwarte universiteit, die veel slechter was dan de universiteiten waar blanke studenten heen gingen. Hier werd hij onderdeel van een nieuwe groep jongeren die het ANC een beperkte maar echte radicale impuls gaven.
Apartheid
Veel zwarte mensen hadden tijdens de Tweede Wereldoorlog tegen het fascisme gevochten, zogenaamd voor de vrijheid. Toen zij terugkeerden naar Zuid-Afrika merkten zij echter dat de regering het systeem van apartheid wilde invoeren, met veel sterkere rassenscheiding.
Hierdoor zouden zwarte mensen gedwongen worden om in de mijnen en fabrieken te gaan werken, doordat zij geen ander bestaansmiddel meer zouden hebben dan loonarbeid. Er zouden ook ʻthuislandenʻ (homelands) worden opgericht, waar zwarte arbeiders geboren en onderhouden konden worden zonder kosten voor het kapitaal en de staat.
Apartheid ging om winst. Maar het schiep ook een zwarte arbeidersklasse die op een dag, ver in de toekomst, het systeem zou vernietigen. De mijnwerkersstaking van 1946 was een belangrijke les voor jonge mensen als Mandela. Er ontstond een nieuwe stemming, en het ANC moest meer doen dan politici bewerken. Hij nam deel aan een aantal massale ongehoorzaamheidscampagnes in de jaren 1950 waardoor hij in de nationale leiding van het ANC terecht kwam.
Toen kwam de moordpartij in Sharpeville in 1960. De politie schoot op een groep zwarte demonstranten en vermoordde er 69. Zwarte mensen kwamen in opstand en de staat reageerde door 18000 mensen op te pakken en het ANC te verbieden. Mandela gaf, met tegenzin, toe dat de weg van vreedzaam verzet afgesneden was.
Hij nam de taak op zich om gewapende groepen te organiseren die overheidskantoren en belangrijke industriële installaties zouden vernietigen. Hij werd al snel opgepakt. Terwijl hij voor vijf jaar gevangen zat voor een kleinere aanklacht werd hij aangeklaagd in een veel grotere zaak waarbij hij werd aangeklaagd voor sabotage. Hij kon de doodstraf vermijden maar werd veroordeeld tot levenslange gevangenisstraf.
Op het moment dat Mandela de gevangenis van Robbeneiland betrad, werd het ANC in grote delen van Zuid-Afrika uitgeroeid en gedwongen naar buurlanden te vluchten. Gedurende de hele jaren 1960, terwijl Mandela in de verzengende hitte en het felle licht van een kalkmijn werkte, leverde het apartheidssysteem enorme winsten op voor zijn binnenlandse en buitenlandse aanhangers. Geen enkele baas of regering kon het iets schelen dat het geld verdiend was met bloed en marteling. Binnen Zuid-Afrika was er vrijwel geen zichtbare tegenstand.
Impuls
Toen kwamen de jaren 1970. Zwarte arbeiders, die onmisbaar waren voor de successen van de apartheid, begonnen zich te organiseren in militante vakbonden. Vanaf 1973 begonnen zij met stakingen, wonnen soms en richtten stabiele organisaties op.
En in 1976 kwamen de scholieren van Soweto in opstand tegen het onderwijssysteem van de apartheid, dat zeventien keer meer uitgaf aan een blank kind dan aan een zwart kind. Zwarten kregen alleen de meest basale rekenkunde, omdat zij toch bestemd waren voor zware arbeid.
De stakingen, Soweto en het verlies van het Zuid-Afrikaanse leger in Angola gaf een enorme impuls aan het verzet tegen de apartheid. Maar het ANC stond hierbij niet vooraan. De meeste jonge mensen waren beïnvloed door ʻBlack Consciousnessʼ ideeën, en de stakers door de militante vakbonden.
Maar in de nasleep van de nationale opstand die na Soweto uitbrak, verkeerde het ANC door zijn internationale contacten en zijn bredere aantrekkingskracht in een goede positie om de beweging te leiden. Naarmate de organisatie groeide, richtte de aandacht zich op zijn heldhaftige gevangen leider – Mandela.
Na 1976 kon de apartheidsstaat de situatie niet meer onder controle krijgen. Golf na golf van stakingen en opstanden braken uit. Sommige kapitalisten begonnen zich zorgen te maken dat dit systeem niet meer de beste manier was om geld te verdienen. In 1982 namen meer dan 100.000 mensen deel aan de eerste openlijk politieke staking tijdens de apartheid, vanwege de dood in gevangenschap van een vakbondsorganiser.
In het zelfde jaar werd Mandela overgebracht van Robbeneiland naar de Pollsmoor gevangenis. De staat begon voorzichtig om onderhandelingen te vragen, en in 1985 sprak een minister van de apartheidsregering in de gevangenis met Mandela.
De regering zei dat Mandela zou worden vrijgelaten als hij het geweld afzwoer. Hij weigerde dat te doen totdat het verbod op het ANC en andere anti- apartheidsorganisaties opgeheven zou worden, en er algemeen kiesrecht zou komen. Het zou nog vijf jaar van massastakingen en stedelijke opstanden, duizenden doden en het voortgaande lijden van zwarte mensen duren, voordat de regering het niet meer trok.
Concessies
Niet in staat om de opstand tegen te houden, en bang voor een revolutie, deed de apartheidsstaat onder de nieuwe president De Klerk grote concessies op een moment dat ze militair nog sterk in het voordeel was. De staat stond het ANC toe, liet Mandela vrij en accepteerde dat er nu fundamentele politieke verandering zou komen. Maar het hoopte grote beperkingen te kunnen leggen aan de macht van de nieuwe zwarte regering.
Op het moment dat Mandela de gevangenis uitliep, juichte de wereld en huilden velen tranen van blijdschap. De antiracisten hadden gewonnen – maar dit was nog maar het begin. Onderhandelingen over de afschaffing van de apartheid werden steeds langduriger, doordat het blanke regime aan de onderhandelingstafel probeerde terug te winnen wat ze op straat en in de bedrijven was kwijtgeraakt.
Mandela wist, wat het ANC betreft, de gulden middenweg fantastisch aan te houden. Hij bleef hameren op volledige burgerrechten voor zwarten, zonder blank veto. Maar hij stemde ook het bedrijfsleven gunstig met beloften dat zij nog steeds welkom, en winstgevend, zouden zijn in het nieuwe Zuid-Afrika.
In april 1993 schoot een lid van een extreem-rechtse blanke organisatie Chris Hani dood, een communist en een van de populairste leiders van het ANC. Zuid-Afrika ontplofte, en alleen Mandela kon de vrede bewaren. Hij eiste de volledige afschaffing van de apartheid, maar kapte ook een ontwikkeling af die tot veel radicalere verandering zou kunnen leiden.
De grote bedrijven kozen massaal zijn kant. Zij gokten dat hij zijn beloften meende dat hij de winst veilig wilde stellen – en hoe dan ook was alles beter dan revolutie.
Verkiezingen
In 1994 won het ANC de verkiezingen en werd Mandela president. Op verkiezingsdag stond ik ʼs ochtends vroeg bij de stembureaus in de zwarte wijken bij Johannesburg en zag ik de enorme rijen mensen die kwamen stemmen voor verandering, voor een einde aan de smerige apartheid, en voor Mandela.
Mandela werd niet alleen maar bewonderd of gerespecteerd. Hij werd geliefd door miljoenen zwarte mensen om zijn warmte, zijn wijsheid, zijn menselijkheid en zijn onstuitbare wil.
Zodra het ANC aan de macht was, verwachtten mensen snel verandering. Maar zij zouden teleurgesteld worden. Natuurlijk, er werden wat huizen gebouwd, mensen van elektriciteit voorzien en nieuwe scholen en klinieken gebouwd. En bovenal hadden zwarte mensen nu politieke rechten en wettelijke gelijkheid. Er was verandering – maar lang niet genoeg.
Mandela accepteerde het plan van het IMF dat draaide om de gebruikelijke neoliberale eisen. Een kleine minderheid van zwarte mensen werd ongelooflijk rijk, terwijl de rijke blanken al hun economische macht behielden. De overgrote meerderheid bleef arm.
De stakingen en de slachting in Marikana afgelopen augustus toonden het verzet van de arbeiders, en de voortgaande wreedheid van Zuid-Afrika.
Visie
Mandela was nooit een socialist. Voordat hij de gevangenis in ging zette hij zijn visie voor Zuid-Afrika uiteen. Het zou een veel vrijer en gelijker land zijn, maar economisch zou het ʻnieuwe ruimte scheppen voor de opkomst van een welvarende niet-Europese burgerlijke klasseʼ.
Hij hield vast aan die visie. Zijn heldhaftige strijd tegen de apartheid was geen strijd tegen het kapitalisme dat de apartheid veroorzaakte. En het is het kapitalisme dat de zwarte inwoners van Zuid-Afrika arm houdt. Toen Mandela in 1999 aftrad, was er al wijdverbreide teleurstelling over het gebrek aan verandering. Mandela was voor velen te populair om de schuld te krijgen, maar het ANC kreeg die duidelijk wel.
Mandela sprak zich ferm uit tegen de oorlog in Irak, tegen het imperialisme van George Bush en Tony Blair en eiste actie tegen aids.
Vandaag de dag is Zuid-Afrika op één na het meest ongelijke land van de wereld. Twee derde van de bevolking leeft onder de armoedegrens. De werkloosheid is officieel 25 procent, maar in werkelijkheid waarschijnlijk bijna twee keer zo hoog. En de stakingen en opstanden in de zwarte wijken zijn terug.
In september 1993 hield Mandela een opzienbarende toespraak voor vakbondsleden. Hij zei: ʻHoe vaak heeft de bevrijdingsbeweging samengewerkt met de arbeiders en hen dan verraden op het moment van de overwinning? Er zin veel voorbeelden hiervan in de wereld. Alleen wanneer de arbeiders hun organisatie verbeteren voor en na de bevrijding kunnen jullie winnen. Als jullie niet waakzaam blijven dan zullen jullie offers tevergeefs zijn. Jullie steunen het ANC alleen maar zolang het geeft wat het heeft beloofd. Als het dat niet doet, moeten jullie met het ANC doen wat jullie met het apartheidsregime deden.ʼ
Opnieuw stak Mandela zijn nek uit om de waarheid te vertellen. Wij rouwen om zijn dood. Wij herdenken zijn grote offer. De strijd gaat door.
Vandaag, vrijdag 6 december, is om 19 uur een bijeenkomst in het Bijlmer Parktheater (Amsterdam) om Mandela te herdenken.
Dit is een vertaling van de Socialist Worker.