Klimaat- en voedselcrisis: is overbevolking de oorzaak?

Een van de verklaringen voor klimaatverandering en de voedselcrisis, is de groeiende wereldbevolking. Dit argument, dat een rol speelde rond de klimaattop in Kopenhagen van 2010 en de geboorte van de zeven miljardste mens op aarde eind 2011, zegt dat overbevolking verantwoordelijk is voor toenemende CO2-uitstoot, milieuvernietiging en honger. Maar klopt de theorie met de feiten?
26 mei 2012
Een jongen verzamelt afvalplastic in een rivier in Jakarta

Door Mark Kilian

Een webpagina van ntr school-tv vraagt: ‘Kan onze planeet dit aan?’ EenVandaag, maart 2010, noemt het een taboe, en laat David Attenborough en de populaire bioloog Midas Dekkers hun zorgen uitspreken over bevolkingsgroei en stijgende consumptie.

De discussie is niet nieuw. In 1798 bedacht predikant Thomas Malthus het model dat een belangrijke basis werd voor alle discussies daarna. Hij stelde dat de wereldbevolking exponentieel groeide, veel sneller dan de voedselproductie, die een rechte lijn volgde. Daardoor had de wereldbevolking een plafond: als mensen zich daarboven voortplantten, zouden hongersnoden en epidemieën het ‘evenwicht’ herstellen.

Moderne overbevolkingstheoretici, zogenoemde neomalthusianen, delen het idee dat de bevolkingsgroei botst met de beschikbare natuurlijke hulpbronnen. Rond 1970 verschenen enkele invloedrijke werken die dit idee opnieuw formuleerden. In de VS publiceerden Paul en Anne Ehrlich The Population Bomb (1968), dat net als het rapport van de Club van Rome, Grenzen aan de Groei (1972), een bestseller werd.

Volgens de Ehrlichs was in de nabije toekomst massale sterfte van mensen onvermijdelijk. Dat kwam eerder door de toenemende afbraak van ons leefmilieu dan een voedseltekort. De reden was eenvoudig: ‘Te veel auto’s, te veel fabrieken … te weinig water, te veel kooldioxide – alles kan eenvoudig worden herleid tot te veel mensen.’

Dit idee kwam in varianten beschikbaar. Extreme groepen binnen de milieubeweging wilden dat ‘de aarde eerst’ kwam, en mensen daarna. Als daarbij doden vielen: niets aan te doen.

Maar de mainstream werd de Caïro Consensus van 1994: bij dit VN-initiatief kwamen NGO’s en feministische groepen samen om ‘bevolkingsstabilisering’ te bespreken als instrument om voedsel- en milieuproblemen op te lossen. Met voorlichting en beschikbaarheid van anticonceptie mocht geboortebeperking empowerment heten voor vrouwen. Maar deze light-versie heeft nog steeds ‘te veel mensen’ als kernidee.

Voorspellingen

Neomalthusianen hebben op één punt gelijk: meer mensen consumeren meer, en de wereld is eindig. Maar dat wil niet zeggen dat de aarde nu vol is, of dat het aantal wereldbewoners de oorzaak is van honger en klimaatverandering.

De Ehrlichs’ voorspellingen van 1968 kwamen niet uit. Waar zij aanhoudend hoge geboortecijfers voorspelden, daalde de groei van de wereldbevolking van 2 procent in 1960-70 naar circa 1 procent nu. Demografen verwachten dat rond 2100 de wereldbevolking stabiliseert – wanneer precies weet niemand, maar ze groeit niet exponentieel.

Ook heeft de stijgende voedselproductie de bevolkingsgroei in die periode overtroffen. Tussen 1960 en 2000 groeide de wereldbevolking met 100, en de voedselproductie met 150 procent. Volgens de VN zijn er voor elke aardbewoner per dag 3500 calorieën aan tarwe beschikbaar, en daarnaast nog een pond fruit en een pond vlees, melk en eieren – genoeg om dik te worden. De vraag is: waar is dat dan?

Het verband tussen bevolking en vervuiling is ook niet simpel. Tussen 1946 en 1976 groeide de Amerikaanse bevolking 50 procent, maar diverse soorten uitstoot 200 tot 2000 procent. Waar de bevolking het sterkst groeit, stijgt de vervuiling bovendien het minst: in derdewereldlanden.

Fred Pearce schijft in Peoplequake: ‘De armste ongeveer drie miljard mensen op de planeet (ongeveer 45 procent van het totaal) zijn momenteel verantwoordelijk voor slechts 7 procent van de emissies, terwijl de rijkste 7 procent (ongeveer een half miljard mensen) verantwoordelijk is voor 50 procent van de emissies.’ Demografische processen verklaren veel minder dan sociale.

Dit wordt verhuld door het debat te voeren in termen van de ecologische voetafdruk of per hoofd van de bevolking. Die stellen een sloppenbewoner in Mumbai gelijk met een multimiljardair als Mukesh Ambani, met zijn flat van 27 verdiepingen en 600 bedienden. En ze stellen iedereen medeverantwoordelijk voor de CO2- uitstoot van het Amerikaanse leger, in 2009 60 miljoen liter benzine – per dag.

Immigratie en klasse

Als er te veel mensen zouden zijn, leidt dat makkelijk tot het bekende ‘vol is vol’. Omdat de vervuiling in westerse landen groter is, hebben sommige milieugroepen zich geschaard achter immigratiebeperkingen. Zo pleit James Lovelock, auteur van Gaia, voor ‘klimaatoases’ die moeten worden verdedigd tegen migranten. Via dezelfde logica heeft extreem-rechts in de VS geprobeerd om milieuorganisaties voor zijn eigen doelen te gebruiken.

Lovelock pleit ook voor een grote afname van de wereldbevolking, tot minder dan een miljard. Dat vindt de Nederlandse Club van Tien Miljoen ook, die zegt dat er zeven te veel zijn. De consequenties zijn onveranderlijk reactionair.

Wie overbevolking wil bestrijden, heeft twee opties: een beroep doen op mensen zelf, of dwang door de staat. Omdat kinderen in veel landen het enige sociale vangnet zijn, falen campagnes om te overtuigen, net als vrijwillige anticonceptie zoals de Caïro Consensus voorstelt. Dan blijft dwang over. Dit wordt aangejaagd door het neoliberalisme: NGO’s worden door hun financiers direct afgerekend op ‘meetbare resultaten’.

De recepten van neomalthusianen zijn echter nooit toegepast op generaals, presidenten of grootaandeelhouders. In een ongelijke wereld geldt hun ‘oplossing’ vooral voor de armsten en meest onderdrukten: zwarte vrouwen, vooral in de derde wereld. Vanaf de jaren zestig werden gedwongen sterilisaties beleid in veel derdewereldlanden.

In India werden miljoenen vrouwen gesteriliseerd, waarbij ook doden vielen. In Peru werd dit beleid toegepast op 330.000 vrouwen uit de inheemse minderheden Quechua en Aymara. In China volgde een massamoord op meisjesbaby’s, en veel andere staten vergrootten zo de achterstelling van vrouwen, met fysieke, financiële en sociale dwang. Door het argument van overbevolking geloofwaardigheid te verlenen, steunen de feministen van de Caïro Consensus zo geen empowerment maar een rechtse agenda.

Ondertussen zijn de grootste vervuilers en verspillers op deze aarde de industrie en het leger – waar gewone mensen, van Noord tot Zuid, geen controle over hebben. Winstbejag leidt direct tot CO2-uitstoot, vernietiging van regenwouden, afvalbergen en speculatie met, en verspilling van voedsel. Het is een waanzinnige wereld, waar de prioriteiten van het systeem de centrale levensvoorwaarden van miljarden mensen ondermijnen.

Het idee van overbevolking speelt mensen ook tegen elkaar uit. Want wie te veel is, is altijd ‘de ander’. Maar willen we klimaatverandering en honger stoppen, dan moeten we zien dat de miljoenen in de derde wereld onze bondgenoten zijn. En de elite, die dit systeem bestuurt en graag buiten schot blijft, is juist het probleem.


Leestip: Ian Angus & Simon Butler Too many people? Population, immigration and the environmental crisis, verkrijgbaar bij LeesLinks.

  • Wil je reageren op dit artikel? Stuur ons een mail.
  • Met socialisme.nu en De Socialist proberen we socialistische ideeën toegankelijk te maken voor iedereen. Om dit te blijven doen kunnen we alle hulp gebruiken. Wil jij ons ook steunen? Neem dan een abonnement op De Socialist of word donateur: vul hier het formulier in.